P R O T E C T I O N O F A U T H O R S C O P Y R I G H T

Transcription

1 THE UNIVERSITY LIBRARY P R O T E C T I O N O F A U T H O R S C O P Y R I G H T This copy has been supplied by the Library of the University of Otago on the understanding that the following conditions will be observed: 1. To comply with s56 of the Copyright Act 1994 [NZ], this thesis copy must only be used for the purposes of research or private study. 2. The author's permission must be obtained before any material in the thesis is reproduced, unless such reproduction falls within the fair dealing guidelines of the Copyright Act Due acknowledgement must be made to the author in any citation. 3. No further copies may be made without the permission of the Librarian of the University of Otago. August 2010

2 Waiata whakamaumahara ki nga kaiherehere no Taranaki i Otepoti i tera rautau _kua pahemo Na Ropata Taylor Mo nga whakaritenga o te MAOR 490 He Raukura

3 Rarangi Whakataki Kupu Whakataki Whiirangi 3-8 Te Wahanga Tuatahi: Waiata Koaea Whiirangi 9-12 Te Wahanga Tuarua: Whakaeke Whiirangi Te Wahanga Tuatoru: M6teatea Whiirangi Te Wahanga Tuawha: Waiata-a-Ringa Whiirangi Te Wahanga Tuarima: Poipoi Whiirangi Te Wahanga Tuaono: Haka Taparahi Whiirangi Te Wahanga Tuawhitu: Whakawatea Whiirangi Kupu Whakamutunga Whiirangi Tapiritanga Whiirangi Pataka Pukapuka Whiirangi 60-62

4 Kupu Whakataki He hanore, he kori5ria kite Atua i runga rawa He maungiirongo ki runga i te.whenua He whakaaro pai ki ngiitiingata katoa Paimiirire Ko Taranaki te maunga, ko Waiongona te awa, ko Tainui me Tokomaru nga waka, ko Te Atiawa te iwi, ko Puketapu te hapii, ko Parihaka te kainga, ko Te Niho o Te Atiawa te marae. KoRopata Teira Te Hunahuna taku ingoa. I ahu mai ai au i Otepoti, i raro i te atarangi o Te Whanau-a-Paki. Tera te maunga e tii ana i mua i te aroaro o te marae, o Araiteuru. M6 nga tai e wha taua marae. Ko Kaikarae te awa tata e rere ana ki te moana. Ko Araiteuru te tai, ko Araiteuru te waka, tiipuna hoki. I taku tamaititanga i Otepoti, ka kitea e au te whanaungatanga i waenganui i enei iwi e r rua, ko Kai Tahu matou ko Taranaki. I te tau 1986, kua hoatu te mana o te paepae a Taranaki ki a Kai Tahu i te kaupapa whakaatu taonga ko Te Maori Exhibition. Ka nui nga korero i aua wa e pa ana ki te mahi tiikino a te Kawanatanga ki nga tiipuna, ka whakaherea ratou rna e te take apo i whakaraupatu whenua a te Pakeha. I te tau 1985, kua hikoi haere mai te kotahi rau rna ngahuru o nga uri whakaheke a nga kaiherehere ki Otepoti hei whakamahara i te wa herenga. Kua noho ratou i te marae o Otakou. Ko te tino take o taua wa, ko te kitenga o nga ana i Puketahi. I reira nga ana

5 i whakamarumaru nga tiipuna i te wa i mahi ratou i te kohatu pakitara i huri ai i te whanga o Otakou me te huanui hei whakawhiti he rori mai i te taone ki te kuiti o Muaupoko. Ko Riki Te Mairaki Ellison Taiaroa te ariki o Kai Tahu, a, he uri hoki a Rani era Erihana i tono ki aua uri whakaheke kia haere mai. Ko Rongo te kohatu whakamaumahara mo nga kaiherehere no Taranaki. E tii ana tenei kohatu i mua i nga ana kei Puketahi, i runga i te rori o Portsmouth Drive. Kua whakatiiwherahia taua kohatu i te 23 o Poutiiterangi e tetehi uri, e te Kawana Tianara Ta Paora Reeves o Te Atiawa. He nui atu i te toru rau nga tangata i puta mai i reira mo taua whakatiiwheratanga. Pena i wa i hikoi a Taranaki i 1985, kua noho nga uri no Taranaki i te marae o Otakou. I whiriwhiri a Poutiiterangi te marama o te whakatiiwheratanga o Rongo, na te mea ko Poutiiterangi te rnarama i wehe ai te ope herehere tuatahi mai i Te Ika-a-Maui kite Waipounamu. Ko tenei te kaupapa matua i te poipoi rongonui no Taranaki, ko Ngii Rii omaehe. Nate kaumatua, na Tom Ngatai i hanga te whakaaro kia tii ai te kohatu whakamaumahara mo nga tiipuna herehere. ' Nana hoki te wahi noho mo Rongo i whiriwhiri. Kua kimi nga pahake o Taranaki i tetehi kohatu tika note tai Hau-a-uru i Taranaki. I kitea a Rongo e Tom Ngatai i te taipari. Nana i arahi te haerenga tuarua ki Otepoti. Ko Te Rii Wharehoka te kaiwaerea i timata mai ai te whakahaerenga i te 23 o Maehe, I huri no a i te kohatu matua o Ron go i tau nga kohatu paku. Ka whakaatu era kohatu paku i nga tohu o nga iwi no Taranaki, ko te parau, ko te poipoi, ko te pore me te raukura hoki.

6 I tera rautau kua pahure ke, i tii te tiikino o te Kawanatanga i whakaraupatu te whenua o Taranaki whanui. I tlinata nga raupatu i te tau ,199,622 eka te whanuitanga o te raupatu. 1 Na ratou hoki i wehewehe nga iwi no reira. Ka t1mata te kainga o Parihaka i raro i te kaupapa raupatu. Ko Te Whiti o Rongomai raua ko Tohu Kakahi nga kaiporopiti rongonui no taua kainga. I riipeke te tini o Taranaki ki reira, i raro i nga parirau mahaki o nga poropiti. Ka mataporehu, ka matapouri nga whatu manawa o te iwi kainga, a, ka arahina te iwi e nga kaiporopiti ki te parau i te whenua, ki te whakatii i nga taiapa ki te turi i te matapiko whanako a te Pakeha. Ko nga kupu whakaari a te tokorua te ture i reira. Ka tupu, ka whakahiato tera papakainga. Ka whakahokia nga tikanga a kui rna, a koro rna e nga tangata no Parihaka, hei tauira, hei ohaki mo nga whakatupuranga kei te heke mat. Ka tii te riri o te Pakeha i nga mahi motuhake o Parihaka, a, hopukina nga tiipuna e te ture ate Kawanatanga. Katahi, ka whakataurekereka te Kawanatanga i te iwi. Kaore ano nga whakawa kia tii. Ka tukua atu nga tane ki nga whare herehere. I haere mai te nuinga mai i Taranaki ki Otepoti kia whakaherehere ai. Ka mitimiti ratou kua waiho i te kainga, me ki, ko nga wahine, ko nga tamariki me nga tiiroro i nga hakihaki o taua raupatu i te kainga. Ko te wa i noho nga kaiherehere i Otepoti te kaupapa matua o tenei tuhinga roa. 1 The Taranaki Report Wh.l07

7 Ko te ahua o taku nei mahi, he mihi rangatira ki nga tangata o aua wa. Ko nga tangata no Taranaki me ratou hoki no Kai Tahu. Ka puta mai tenei mihi i te ahuatanga o nga waiata. Nate mea, i te wa i noho nga kaiherehere i Otepoti mete wa o mua, i te kainga ano, ka titoa e ratou he maha nga waiata e pa ana ki to ratou noho i Otepoti. Heoi, e rua nga wahanga o tenei mahi. Tuatahi, ko nga waiata me nga whakamarama. Tuarua, ko te mahi whakaatu waiata. He kaiako taku mahi i Te Kura Matatini o Otakou. E mahi ana au i te Tari Maori. Ko nga akonga o te Tari Maori nga kaiwaiata o te kapahaka e whakaatu ana mai i aku waiata mo tenei tuhinga roa. Ko ratou nga akonga o te Kaupapa Tangata Whenua i Te Ao Maori. Ka whai aku pohewa i te ahua tika mote mahi nei. Ki a au nei, ko te tangi o nga waiata me nga l)upu rangatira i runga i te atamira he tika ki te whakatakoto i tenei kaupapa. Na reira, he ahua pena aku waiata i era o nga kapahaka o te motu. Penei i nga mahi a Tane Rore, i nga mahi hoki a nga wahine a Tinirau, ko te kapahaka te huarahi tika mo oku waewae ki te takahi. Heoi ano, e whitu nga waiata i tenei tuhinga naku. Tuatahi ko te waiata koaea. E whakahthi ana tenei waiata i nga ihirangaranga i te ao, i te po ki nga kaiwhakarongo. Ka tii piri te matua o te kapahaka hei whakaatu ai te kotahitanga o nga kaiherehere i te kaupapa kua riro ai ratou ki Otepoti.

8 Tuarua ko te whakaeke. He ahua te whakaeke i whakaatu mai te taenga mai o te waka, o Hinemoa ki Kopiitai i Otepoti. Ko nga wahine te ahua o te Hinemoa, ko nga tane te ahua 0 nga kaiherehere. Tuatoru, ko te moteatea. He waiata aroha mo ratou rna kua mate i Otepoti te kaupapa matua. Ko te mokemoke mo te kainga te kaupapa ke. Tuawha, ko te waiata-a-ringa. He waiata whanaungatanga tenei. Ka piri pono a Taranaki ki a Kai Tahu i nga kupu. He waiata titiro whenua hoki, hei whakahonore i nga ingoa tiituru o Otepoti. He takoha ki a Kai Te Pahi. Tuarima, ko te waiata poipoi. Ko tenei waiata e whakaatu ana i nga kupu whakaari a te tokorua, ko Te Whiti o Rongomai raua ko Tohu Kakahi. Ka tere haere etehi wahanga o te poj, ka poturi haere etehi atu wahanga. Ka whakaatu tenei i nga poropiti e rua, me a raua kupu whakaari. Tuaono, ko te haka. He taparahi tenei e patai atu kite whare rehita i Te Whare Wananga o Otakou, ka pehea tana tii mehemea kaore nga tiipuna i whakaherea e te Kawanatanga. Ka puta hok:i nga whakaaro mo te iti o nga akonga Maori i tenei wananga. I te rarangi whakamutunga o te haka, ka tiwaha nga kaihaka i nga kupu Rire, Rire, Hau Paimiirire. Ka tii te ringa matau o nga kaihaka k:i runga. Ko tenei te tikanga o nga wheao i te Paimarire. NaTe Ua Haumene tenei i timata. Ko te tii o te ringa he tohu o te rangimarie. Ko te kupu Rire he kupu i paihere i te kauhau i mua.

9 Ko te Hau he kupu i to no ki nga anahera hau kia tau te rangimarie ki runga i nga kaikauhau. Ko te Pai Miirire he kupu mo te Atua Kaha Rawa.Z Tuawhitu, ko te whakawatea. He ahua pera i te whakaeke te whakawatea. Ka hoki nga tiipuna mai i Otepoti kite kainga ano. I te huihuinga tuatahi o nga kupu, ka whakawhiti nga rarangi o te matua kapahaka. E whakaatu ana tenei whakawhitinga i nga whakapapa e rua kua whakakotahi i te kaupapa o nga kaiherehere, ara, ko ratou rna no Taranaki me Kai Tahu hoki. Ka huri te pouaka tapawha (te ahua o te matua kapa haka) i te mutunga o tenei waiata kia whakaatu mai te huringa o te waka kua kawe te ope i whakahoki ki te kainga. Na reira, ka mihi atu au ki a ratou o nga tiipuna kua takahi te ara whanui ki te rerenga wairua; ki nga iwi e rua, ki a Taranaki, ki a Kai Tahu; ki nga tangata e tautoko mai ana, ki taku matpa ki a Tamu Watene Putaheke Teira Te Hunahuna mo nga rangi o nga waiata; ki a Buster raua Ripeka Walden mo a raua awhina; ki a Iaean Cranwell mo nga korero wahi; ki a Kuao Langsbury raua ko Edward Ellison mo nga korero e pa ana ki a Kai Te Pahi; ki a Alva Kapa mo ana korero; ki a Mahana Paerata ratou ko Erina Hodges ko Toroa Pohatu mota ratou tautoko mai; ki aku akonga o Te Ao Maori mo to ratou whai wahi i nga waiata. 2 Walden, M (Kaiako Maori no Taranaki)

10 Waiata Koaea Maunga Taranaki Maunga Taranaki 1 Maunga Taranaki 2 Pa mai o hauora 3 Taumaha te taura noku e Mauka Aoraki 5 Mauka Aoraki 6 Whakamarumaru 7 T e tangata me nga tikanga 8 Makariri taku tinana i te mokemoke m6 te kainga 9 Kaore aku mahi e mutu, kaore au e hinga 1 0 He kakano i ruia mai i Rangiatea 11 He honore, he kororia ki te Atua i runga rawa 12 He maungarongo ki runga i te mata o te whenua 13 He whakaaro pai ki nga tangata katoa 14 Paimarire He waiata tenei e whakaatu ana i nga tini whakaaro i moteateahia e nga tii.puna kua riro i te riri a te Pakeha. I Otepoti te whare herehere i whakahere ai ratou. I te rarangi l,i kauhau te maunga korero, a'taranaki.. Nanako te maunga i mau te mana ake o ana mokopuna, ko nga iwi no reira. Ki a matou, ko Maunga Taranaki te koroua e arabi mai ana i nga take nunui o te tangata, ara, te ahua o te rangi m6 te mahi hi ika, te wa tika hei whakato i nga kakano kia tupu ai i nga huawhenua, te huarahi tii.turu hei wharaurangi i te tatau a Hawaikirangi kia uru atu ki Rarohenga me nga kaupapa ake penei. Katahi ka tika te whakapii.haha i te ingoa o te maunga, he kaiarahi, he kaitiaki, he atua i tenei ao o te tinana me te ao o te wairua hoki.

11 He tono na te karanga i te rarangi 2 kia pii.puhi mai ai nga hau hei piki ake nga tangata herehere ki te takahi tonu te ara whakahe a te Pakeha. E ai ki a ratou tuhinga, ko nga tangata matatau i nga tikanga e pa ana ki te Maori, ko te whenua he puna aroha hei manaaki mai i te tangata. Anei he tauira, "The fifth leaf symbolises Papatiifumku, the earth, and the way I relate to her... it does not matter where I travel, I feel a strong affinity towards her... " 3 I te rarangi 3, ka puta mai nga kupu Taumaha te taura neku e. He kupu whakarite te taura i te kaupapa mana motuhake a nga tiipuna. I runga i taua kaupapa, i taumaha te kaupapa i runga i a ratou pokohiwi. He kupu an6 te taura i tenei horopaki ki te ahuatanga taurahere a nga tiipuna i Otepoti. Na tenei kaupapa mana motuhake nga tiipuna i whakariri ai te Kawana. "In their concern to assert their dominance, the Government compromised their integrity by introducing a series of laws which denied Parihaka people the most basic civil liberties such as the right to trial, and freedom of speech.,,4 ' Mai i te rarangi 5 tae atu ki te rarangi 7, ka mihia te maunga whakahi, a Aoraki, e au. Ko Aoraki te maunga teitei ake i o te motu. I mohiotia whanuitia te motu he tohu rangatira nga maunga penei, me kii te marumarutanga o aua maunga pae ki te tangata. I whakararangi i te tikanga a Kui rna, a Koro rna he kupu whakarite nga maunga i nga tangata no reira, i te ataarangi o raro. Heoi ra, ko te mihi atu ki a Aoraki, he mihi atu hoki ki a Kai Tahu. Na ratou te mahi manaaki tangata i piri tata ki nga kaiherehere no 3 Pere, R Taku Taha Maori: My Maoriness in He Mataapuna, Wh.25

12 Taranaki. Ko te ahua o te manaaki, ko te kai i whangai, ko te wahi tika kia whakatau ai i nga tikanga o te kainga me te rongo o nga kauhau, o nga karakia hoki. 5 Ahakoa te mahi a te Pakeha, ko tetehi atu awangawanga e pa ana ki a ratou, ko te ahua rereke o nga rangi i Te Waipounamu. He makariri te whenua. He makariri te wai. Waimarie, kthai te tangata whenua i pena. I te rarangi tuawaru, ka puta mai he whakaaro mokemoke ki nga whanau me te whenua kua waiho i Taranaki. I te rarangi 9, Kiiore aku mahi e mutu, kiiore au e hinga, ka huri nga whakaaro ki nga korero i te timatanga o te ao. I te pakanga i waenganui i a Tfunatauenga raua ko Tawhirimatea, ka mea a Tawhiri, "Kaore au e mutu." Ka kii a Tii he whakautu ki tona tuakana, "Kaore au e hinga." 6 Na reira, ka whiria enei kupu e au hei whakaatu te aho o nga kaiherehere ki nga tikanga tawhito, ki nga rangi tiihaha hoki. Ara, he tapu te kaupapa a nga t 1 iipuna. E kore te mahi whakaherehere a te Pakeha e tai timu mai te mana i whakatapu te mahi a nga tangata i whakatii he rahui ki 6 ratou ake whenua. "Go, put your hands to the plough. Look not back. If any come with guns or swords, be not afraid. If they smite you, smite not in return. If they rend you, be not discouraged. Another will take up the good work... " 7 Ka toro atu nga mahara ki nga wa tawhito, i te wa o Hawaiki. E ai ki nga korero a nga matua tiipuna, ko Manaia he ariki i noho i reira. Nona nga kakano i whakaputa nga uri whakaheke. Ko Manaaia te rangatira o te waka o Tokomaru hoki. Nana i kii, " kore 4 Reeves, J 5 Ibid 6 Winitana, C Maori Prisoners in Dunedin Wh.l9 Wh.72 Te Aho Matua Wh. 20

13 koe e ngaro. He kiikano i ruia mai i Rangiiitea. " 8 Na reira, kite whakamatekiri nga kaiherehere, ka huri ratou ki 0 ratou tiipuna kaihautii kia whakapakari ai te tangata ki te ahuatanga 0 naianei. I te Kawenata Tawhito o te Paipera Tapu, nga kupu o te rarangi II ki te rarangi I3. Ka rongonui enei kupu ki te motu, ahakoa no tetehi atu enei kupu, ki te Maori, e pa ana aua kupu ki ate Whiti o Rongomai. Ka whakatakoto enei ki runga i te pohatu whakamaumahara mona. Na te mea, nana i whakapepeha mai mo nga iwi o roto o Taranaki. Ko te raukura te tino tohu o enei kupu. Ko te kupu Paimiirire i te rarangi I4 te kupu tapu i tika hei piri hono i nga kupu o runga. NaTe Ua Haumene i whakarangatira taua kupu ki runga i te hahi o taua kupu ano. Nana hoki te arahitanga o nga Hauhau i hoatu kite tokotoru, ki ate Whiti o Rongomai, ki a Tohu Kakahi, ki a Taikomako (te taina ate Whiti o Rongomai). 9 I 7 Scott, D 8 Walker, R 9 Smith, A Ask That Mountain Wh.57 Ka Whawhai Tonu Matou Wh.37 Nga Tangata Taumata Rau Wh.541

14 Whakaeke Hinemoa Tae Mai a Hinemoa... Wahine: 1. Tae mai a Hinemoa, te hunga takitoa 2. Tupuna tae ki Aramoana... Tiine: 3. Haruru te whenua, te toroihi 4. Arahina e te parau, e te raukura... Wahine me ngii tiine: 5. Tiwaha tara we i nga mekameka 6. Til te whakama o te tangata Titiro mai ki te riri o te Pakeha (Ka huri te rangi ki tetehi atu) 8. Nga ngaru o Koputai, karanga maioha 9. Kai Te Pahi te mana, ka tangi atu taku mihi 10. Toroa topatopa i runga i Pukekura 11. He tohu rangatira te auahituroa 12. Rupeke a Taranaki, kia kawe ai te taura 13. A te tokorua hei mahorahora an6 14. Toia ki Otepoti, tawhiti te kainga 15. Te hunga muru raupatu, e kore e tika 16. Wetekina, wetekina mai, aue Hei! He waiata te whakaeke e whakaatu ana i te taenga mai o nga tupuna kaiherehere mai i Te Ika-a-Maui rna runga poti kite Waipounamu, ki Otepoti. E rua nga momo roopu matua i tau penei. I hihiwa te waiata nei i te roopu tuarua. Ka whakauru mai te roopu tuatahi i te 6 o Whiringa""a-Rangi i te tau Ma runga i te poti Rangatira ratou i tae mai ai. Ko ratou nga tangata o Titokowaru i te hapu o Pakakohe o roto o Ngati Ruanui. E whitu tekau rna wha te kaute o nga tangata no reira i tae ki Otepoti. Ko Ngawakataurua te rangatira kaihautu o Pakakohe nana i

15 arahi aua tupuna. E ai kite Kawanatanga, ko te hara o enei tiipuna, ko te kaikaiwaiu ki te mana o Kuini Wikitoria. Engari, ko te take o aua tupuna kia kore o ratou whenua e riro ai ki te ringa o Tauiwi. Ki te matua mohio nga tiipuna i nga tino whakaaro o te Kawana, e kore rawa i whakahauharotia te Pakeha i te Pipiri o 1869 e ratou. Kaore ano ratou kia mohio ki te arero rua o nga kupu taurangi a te Kawana. Kua noho tenei roopu mai i te 6 o Whiringa-a-Rangi, 1869 kite 20 o Poututerangi Ko te roopii tuarua nga tangata no Parihaka. I tae ratou ki Koputai i Otepoti i te 9 o Hereturikoka, No reira, ko te whakaeke he waiata kia hoki ai tatou ki nga wa i whakaeke nga tupuna kaiherehere ki Otepoti. I pehea nga ahua o aua wa? I pehea hoki o ratou whakaaro ki aua herenga? Ko tenei he waiata e whakautu enei patai. I tae te Hinemoa i te 9 o Hereturikoka, 1879 i raro i te ture Confiscated Lands Inquiry and Maori Prisoners Trials act 1879 _u Ko te Rangatira me te Luna etehi atu o nga poti i kawe mai i nga tupuna ki Otepoti. Ko aua tiipuna nga tane poutiimaro o to ratou kainga, ara te hunga takitoa o Parihaka. Ko Aramoana te ingoa tiituru o te wai i te whanga o Otakou. I te rarangi 3 ka puta nga aronganui o nga kaiherehere, a, ka haruru te whenua i te urupare. Ka mau te wehi o nga tupuna i whakateka te toroihi o te Kawana kia whakahere ai nga manu poropiti me te wehenga hoki o nga tane i to ratou kainga me o 10 Reeves, J II Ibid Maori Prisoners in Dunedin Whwh. 7-9 Wh.22

16 ratou whanau ki tetehi wahi ke. Ahakoa tera, i mohio ratou, na nga kupu whakahau me nga kupu whakaari o te tokorua i whakatakoto te ara tika mo ratou. Ko te parau mete raukura etehi o nga tohu epa ana kite kimi motuhake o Parihaka. I mekamekahia nga tiipuna e nga ture a te Kawana. Na tenei i whakatakariri nga tiipuna kia karanga atu ai to ratou mamae. "Mo te tahae o te pine, ka whiu te tangata; ka tti<:ape nga hara i Parihaka. " 12 I mohio tatou ki te whakama o te tangata. Ko te whakamomoritanga te take kei mua i nga matenga o nga Maori i nga whareherehere i enei ra. Kaore nga kaiherehere no Taranaki i Otepoti taua kaupapa i hari, engari koianei tetehi o nga taupare hei motuhenga. He iti iho o ratou ngakau whakapuke. Ko te riri o te Pakeha i te rarangi 7, nga kupu i whakarapopoto te mahi ate Kawanatanga. Ara, te mahi i whakama ai te Maori, te tiikino o te ture me te mana o te Pakeha ki te waitohu, ki te whakahaere i ng~ aronga o te awangawanga i waenganui i nga taha e rua. "The harshness of the laws reflected the extent to which the settlers and the central authorities felt threatened by Maori autonomy and self assertion at Parihaka. The laws enacted and their provisions are a gauge of the government's fear, they took Te Whiti seriously." Scott, D 13 Reeves. J Ask That Mountain Wh.l35 Maori Prisoners in Dunedin Wh.38

17 Ka huri te waiata i te rarangi 8 ki a ratou, ko te iwi kainga o Otepoti. He mihi ki nga ngaru o Koputai, te mea tuatahi i whakatohu to ratou taenga mai ki Otepoti. Ka tono atu nga kaiherehere kia karanga ai, kia whakamaioha ai te whenua tauhou ki a ratou. Ka kauhautia te hapii i mau te mana o te takiwa e ratou, ko Kai Te Pahi tera. Ka rnihi atu, penei i nga tikanga a te Maori. I te wa i tae nga waka i Aramoana, ki te huri whakamaui te kanohi ka titiro ratou i nga koanga o te Toroa i nga pari o Pukekura kei te taha ke o Aramoana. I reira aua manu i rere whakatopatopa i runga i te torouka o Muaupoko (te kuiti o te tuawhenua o Otepoti). Ko te auahitiiroa he momo ingoa o te raukura. Ka tapaina tona wharenui e Tohu I Kakahi te ingoa ko Toroanui. Heoi ano, he pai te kitenga o nga tiipuna i aua manu. He tohu tera ki te mahi i te Parihaka. Ka huihui te tini o Taranaki i te kaupapa o nga poropiti. Ko tenei te tikanga o te rarangi 12. Ko te taura te kaupapa i paihere nga tiipuna kite kainga. Ma nga kaiporopiti nga ruruku e wete i te rarangi 13. Na taua herenga ki nga Kaiporopiti me nga herenga hoki o te Kawana i toia nga tiipuna ki konei, ki Otepoti. Na aua herenga i nekehia ratou mai i Taranaki i tawhiti atu kite Puka-a-Maui i Te Waipounamu. Ko nga tiipuna te hunga muru raupatu i te rarangi 15. Ko Muru Raupatu te ingoa o tetehi o nga marae o Puketapu. He hapii. a Puketapu i Te Atiawa. Nate mahi

18 whakaraupatu o te Kawanatanga i timata te ahuatanga e pa ana ki te whenua i Taranaki. E kore te raupatu i tika... "... did no more than validate (te raupatu) illegalities arising from want of proper process and form... did not make lawful those actions of the Governor that were fudamentally outside the authority of the statutory scheme... " 14 I whakamutu te waiata i te tangi Wetekina, wetekina mai. Ko te tikanga o tenei nga tino wawata o nga kaiherehere kia hoki ai kite kainga ano. 14 The Taranaki Report Wh.l31

19 Moteatea Ma Wai Taku Mara e Ngaki 1. Ma wai taku mara e ngaki? 2. Mate au i te aroha 3. Hikitia aku karu ki Pukehaupapa 4. Ka kite au i te mumura 5. Naku i tahu e 6. (I) runga (i te) kaupapa poropiti 7. Whiu matou ki te taone o Otepoti 8. E kore te mana kowhiri 9. Tiia nga marama kia whakamahi ai 10. Ki te hapara o te ata e 11. E tangi ra naku ki aku nei tamariki 12. Te kiri wera i toku ate 13. Na te ture marahea a te Kawana 14. I whakarawakore i nga morehu e 15. Kati, me kauhau ake 16. Ko Tiimoerangi, Timoti Tapikeo, 17. Reupena, Piriranga 18. Panirau Pitiroi, Watene Tiipuhi 19. Hakaraia, Tukurangi 20. Ko T e Pouwhakaruru e 21. E hoki ki nga tai o Kupe 22. Otoia, Hukarere, 23. Manutahi, Mokoia, 24. Ko Te Whenuakura e 25. Kei te tai Hauauru e... He waiata aroha tenei. Ko te ahua, he tangi,moteatea mai i te mangai o tetehi o nga tangata herehere. Ka whakatakoto au i etehi kupu no nga waiata kua titoa e ratou i tera rautau. Ko te tikanga o tera, naku i whakarangatira i nga kupu o a ratou waiata. Ka penei te ahua o a ratou waiata ki taku nei moteatea. I te rarangi 1, ka puta mai te patai Mawai taku mara e ngaki. He patai i whakaatu te mahi a nga iwi i Parihaka. Kaore nga Kaiwhakaparau he tiitiia.

20 "...it was then directed that those of the greatest mana should be the first to put their hands to the ploughshares. They were thus no ordinary ploughmen that then took the field. Among the first to be arrested and sentenced were prominent persons such as Te Iki; the leading rebel, Titokowaru;and the leading loyal Matakatea..." 15 Heoi an6, ka patai te tangata, rna wai te mahi whakaparau e kawea an6? I te mutunga o nga mahi penei, kua riro e 420 o nga iwi kainga ki nga whareherehere o te Kawana. 16 Penei i te nama ra, ka whakatere mai te wa e ngaro katoa nga tangata o Parihaka ki nga whareherehere. Ko te ngaki he kupu m6 te huhuti i nga maheuheu, ara, ko te mahi a te parau. Engari he kupu an6 te ngaki mo te whai utu. E pa ana ki te kaupapa raupatu me te riiringa o te rori mai i Wanganui ki Waikato, ka tika te patai. Ko te parau he tohu m6 te rongo. Ehara nga tiipuna i tiiohu ki te mana o te hoariri. E ai ki ate Whiti, "Ka whakaparautia te puku o te Kawanatanga e matou." 17 Ko te ope tuatahi o nga kaiparau i tae ki Otepoti i te 9 o Akuhata, 1879, ka mea... "Most ofthem are powerfully built young or middle aged men and judging from their appearance and calm self possessed demeanour, it is impossible to come to any other conclusion than had they been ordered by their prophet Te Whiti to fight instead of surrender they would not easily have been conquered. " The Taranaki Report 16 Ibid 17 Ibid 18 Otago Witness Wh.225 Wh.228 Wh August 1879 Wh.l2

21 No tetehi o nga waiata a nga kaiherehere te rarangi 2. Mate au i te aroha. 19 He huringa ki nga kupu kua kii mai i o ratou waha. Ko te aroha mote kainga me nga taonga rata i reira. He whakahirahira te komokomo o nga kupu na a ratou waiata, a, hei whakamarama ki a tatou o ratou wawata, 6 ratou whakaaro hoki e pa ana ki taua. ahuatanga. Ko Pukehaupapa he ingoa an6 m6 te maunga ko Taranaki. Nate hiki o nga karu kite teiteinga o taua maunga i ea nga whakaaro. Mai i te rarangi 4 ki te rarangi 5 no te waiata orite i te rarangi 2. He mokemoke ratou. He koingo i nga kakara o nga rakau, i nga tangi o nga manu, i nga puangiangi o nga hau i Taranaki. Ko te maunga te tohu rangatira i whakatauira nga mea katoa o te kainga. I reira, e piirehua ana te ahi ka. Te ahi o te kaupapa whakamutu raupatu, te ahi o te iwi no Parihaka. Na ratou i fimata. Na te ahi te poraru i tahu. E ai ki nga kupu whakatohutohu ate Whiti o Rongomai raua ko Tohu Kakahi, ka whakahaere o raua iwi i te mahi parau me te whakatii taiapa, a, ka hopukina e te ture a te Pakeha. Katahi, ka neke ki nga whareherehere i Te Waipounamu. Ko te Maori Prisoners Trials Act 1879, ko te Confiscated Lands Inquiry and Maori Prisoners Act 1879, ko te Maori Prisoners Bill1880, ko te Maori Prisoners Detention Act 1880 me te West Coast Settlers Act 1880 nga ture i whiu nga tangata ki Otepoti Kaore te Kawanatanga i whakarongo ki a ratou korero. "The Government could not see or preferred not to see the extent of organised resistance involved. It maintained instead that it was dealing with people affected by 19 Reeves, J Maori Prisoners in Dunedin Wh.5

22 religious fanaticism. That type of description permeates Government reports, which show a ~efusal to take seriously any Maori point of view. 20 " Ko tenei te aronga o te rarangi 6 kite 8. I te wahanga tuatahi o ta ratou noho i P6neke, i mua ra i te whiu ki Otepoti, ka titoa e tetehi o ratou te waiata, 'Ei pora mai nui o Atiawa'. No te rarangi tuawha i taua waiata te rarangi 9 i tenei m6teatea. He whakahiat6 te rarangi 10 mai i 'Ei pora mai nui o Atiawa'. Ka whakaatu tenei i te ahua o a ratou mahi i aua wa, ara te roroa o nga mahi. I te wa o te hereherenga, ka tito ratou i nga waiata. He matau enei waiata hei whakatinana i nga hua o te noho i nga whareherehere. Note waiata 'Au Mauru Ereere Pokai Nei' te rarangi 11. He tauira ki a tatou i te mokemoke a nga Kaiherehere i a! ratou whanau. Ko te kiri wera te karanga takarure i koroirangi noa i te whatumanawa o te tangata. He aronga m6 te rarangi 12. I te rarangi 13 ki te 14, ka tauwhaiti te take o te mamae. Na te ture o te Kawana tera. Kaore te katoa o te Kawanatanga e whakaae, ka kii a Ta George Grey... "(the Bill) authorises the arrest, without any charge made, and by any person, of every man, woman, halfcaste or Maori on the West Coast. Such a power was not 20 The Taranaki Report Wh.226

23 required by any Government in the world, and no legislation in the world should consent to give such a power" 21 Ahakoa te korero a Grey, i haere tonu aua ture kia mahue ai i nga iwi o Taranaki ki roto i te tino rawakore. Ko nga morehu he momo ingoa a nga tangata o Tohu Kakahi. He tika te kauhau o te hunga kua mate. I te rarangi 15 tae atu ki te 20 etehi o nga tiipuna kua haere ki tua o te arai i te wa o te noho i Otepoti. Tekau rna waru o te whitu tekau rna wha i mate i 6tepot? 2. I tenei waiata, ka kauhau o ratou ingoa no Parihaka, me ratou hoki no Pakakohe. E kore tatou e wareware: 1. Waata Tumoerangi 13 Tihema 1869 (Pakakohe) 2.runoti Tapikeo 21 Hanuere 1871 (Pakakohe) 3.Reupena Te Rangi i Runga 22 Rune 1870 (Pakakohe) 1 4.Piriranga # 24 Hepetema 1880 (Parihaka) 5.Panirau Pitiroi # 28 Hanuere 1881 (Parihaka) 6.Watene Tiipuhi # 22 Hurae r 1880 (Parihaka) 7.Hakaraia Te Nohi 10 Oketopa 1870 (Pakakohe) 8.Ropoua Tukurangi 31 Tihema 1870 (Pakakohe) 9.Te Pouwhakaruru 18 Hepetema 1870 (Pakakohe) #Unmarked Grave Northern Cemetery 21 New Zealand Parliamentary Debates, Vol37, 1880, Wh The Taranaki Report Wh.230

24 Ma ratou nga kupu whakamutunga. Ko te rarangi 21 mete rarangi 25 note waiata 'Au Mau~ Ere-ere Pokai Nei' 23 Hoki wairua, ratou kua mate, ki nga tai o Kupe i te tai Hauauru. Mai i te rarangi 22 tae atu kite 24 nga hapii o nga Kaiherehere? 4 23 Reeves. J 24 Goodall, M Maori Prisoners in Dunedin Wh.57 Maori Dunedin Wh.30

25 Waiata-a-Ringa Whiti Te Ra 1. Nga aho matua ki nga taha e rua 2. Te tatau pounamu 3. Whakarewa, whakarewa 4. Ka tangi taku ihu ki runga i te whenua 5. Kaupapa whakamihi 6. Pukekura ki T e W ai o Tinirau 7. Tii. nga rakau kaumatua 8. 0 Te Pahure o Rangipohika 9. Toro atu o peka 10. Hei whakakakariki i nga marangai o Tawhirimatea 11. He Tohu, hei Tohu 12. Ka titiro atu au kite pari o Puketahi 13. Toroa tangi mai 14. Hotuhotu taku tangi 15. Toitu te whenua 16. Whiti, Whiti, Whiti te ra Ko tenei te waiata-a-ringa i mihi umere kite haukainga o nga whenua i Otepoti. He rereke te ahua o tenei waiata ki nga waiata atu i te tuhinga roa nei, me kii, ehara te raupatu i te mea nui. Ehara hoki te paiherenga mai i Taranaki kite Waipounamu te tino take i puta mai. He waiata tenei hei whakanui i te aroha o nga mokopuna o ' Taranaki maunga kite mana whenua, ki Kai Te Pahi. Kei te rarangi 1, nga kupu Ngfi Aho Matua, rna enei kupu te tiitakinga o nga taha e rua, ara o nga iwi e rua e whakaatu. I te wa i whakawhitia a Raukawa moana kia patua ai a Kai Tahu e Te Rauparaha, ko Te Piioho tana teneta. No Ngati Rarua o Tainui waka mete tini o Te.Atiawa ate Piioho. I Murihiku ate Puoho ratou ko tana taua i riro ai kite mana a Kai Tahu. Ko etehi o nga taurekareka no taua pakanga i

26 noho ke i Muaupoko i nga ra o muri. Ko te m6hio o nga taha e rua, ko tenei te wa tuatahi i tfrtaki a Kai Te Pahi i a Taranaki. 25 Ko te tangata a Raniera Erihana he panga hoki ki te kaupapa nei. Nana te tamahine a te rangatira o Kai T e Pahi i moetahi. He whanaunga tata ia ki nga kaiherehere o Taranaki no taua wa. Ko te noho o nga kaiherehere he panga hoki an6. I te wa o aua noho, kua pai haere te hononga a Kai Te Pahi ki a Taranaki. NaKai Te Pahi te kai Maori i whangai, na ratou hoki te mana o nga kaiwhakaherehere i inoi kia tu nga wa karakia i Otakou. 26 Ko Te Rangihiroa tetehi o nga hononga hoki. Nana i noho i Otepoti mai i te 1899 ki te He kaha ake tana whai i te puna matauranga. Nana nga tohu maha o te matauranga i mau. I tupu ake ai ia i Tu-uri-nui. Ko Ngati Mutunga tana iwi. He wheao tana whapau i nga Kaiporopiti o Parihaka. 27 I whakaatu te Ki Nga Taha E Rua i te rarangi 1 i nga taha e rua. Ko te taha o Taranaki ki tera o Kai Te Pahi, ka tahi. Ka rua, he kupu whakarite ki nga taha e rua i haina Te Tiriti o Waitangi, ko te taha o 'Nga Hapu Katoa' kite taha o Kumi Wikitoria. Nate mea, mai i nga raruraru o te tiriti, ka puta nga raupatu o Taranaki. Ko nga paparua i te ao o te Maori, me kii, ko te tikanga o te tapu ki te noa, o te wahine ki te tane, o te ora ki te mate he aronga an6 ki nga taha e rua. 25 Anderson, A 26 Reeves, J 27 Elsworthy. S Te Piioho's Last Raid Whwh Maori Prisoners in Dunedin Wh. 61 Ritual Song og Defiance Whwh. 37, 89

27 Ko Te Tatau Pounamu i te rarangi 2, he tikanga mai ra ano kia whakamama te mamae kei waenga i nga taha e tautohe ana. He kupu enei kite mahi ate Rauparaha, kite mahi hoki ate Puoho mete whakautu a Kai Tahu ki aua mahi. Na era taha e rua te tikanga e whakapiri ana tetehi ki tetehi. E mohiotia whanuitia i te motu, ko te Tatau Pounamu te moetahi a tetehi o nga taha ki tetehi atu an6 o te taha ke. He matatii te rongo o te Tatau Pounamu ki era atu momo mahi whakatii. rongo. Ko Raniera Erihana tetehi o ratou rna i whakaatu i te Tatau Pounamu o Kai Te Pahi ki ona iwi o Taranaki. Ko Whakarewa, Whakarewa, etehi o nga kupu no te pepeha a Kai Te Pahi, ko "He kapua nii Kiii Tahu i whakairi i runga i a Aoraki, whakarewa, whakarewa " 28. He tono atu enei kupu ki te hunga wairua kia whakairi ai ki runga i te tihi o te maunga whakahi a Aoraki. Heoi ano, he mihi enei kupu i te rarangi 3 ki a ratou rna kua mate. Ratou rna no nga whakapapa e rua, ara, te taha Taranaki mete taha Kai Te Pahi o taua Tatau Pounamu. I Note waiaia ate Whetii 29 (he whanaunga tata ki ate Whiti o Rongomai) nga kupu Ka Tangi Taku Jhu i te rarangi 4. He pouri te kaitito i te raupatu, ahakoa tana hari koa i te tii ngatahi a ratou rna i Parihaka. Heoi, he pena te aronga i tenei waiata ka whakaatu i te mamae o nga iwi ake i Taranaki. He tauira te kereme o Ngai Tahu whanui ki te Kawanatanga. 28 Kuao Langsbury 29 Scott, D (Upoko i te Riinanga o Kai Te Pahi) Ask That Mountain Wh.l46

28 Ko te kianga o Ki Runga I Te Whenua i te ri:irangi 4, note whakatauaki ate Whiti o -Rongomai. Nana tenei i tango mai i te Kawenata Tawhito o Te Paipera Tapu. Ko te katoa ko... He hanore he korffia kite Atua Kaha Rawa He maungiirongo ki runga i te mata o te whenua He whakaaro pai ki ngatiingata katoa Paimiirire Ko Kaupapa Whakamihi i te rarangi 5, nga kupu e puta ana i te tino tikanga o te waiata, me kii, ko te mihi kite iwi o Kai Tahu, kite hapu o Kai Te Pahi. Ko Pukekura te ingoa i kauhau i te rarangi 6. Ko tenei te torouka i te whenua o Muaupoko. He topito te wahi nei i te rohe i reira. Kei reira hoki nga kohanga manu o te toroa. Ki tera atu taha o te taone o Otepoti, he wahi tapu no nehera. He rerenga mo nga wairua Te Wai o Tinirau i te rarangi He topito hoki Te Wai o Tinirau. I waenganui i enei wahi e rua, ko Pukekura, ko Te Wai o Tinirau nga whenua kua mahi e nga kaiherehere no mua ra. He wahi tapu enei hoki. Ko Til Nga Rakau Kaumatua i te rarangi 7, he mihi atu ki te whenua, ki te tawhitotanga o nga tamariki o te wao nui a Tane, hei tuakana ki te hunga tangata. E a ki nga korero o Tohu Kakahi, ko nga tikanga a kui rna, a koro rna, te huarahi tika kite iwi o Parihaka...

29 --- -''Iariiua ko Te Whiti i Te Waipounamu, mau tonu a Tohu ki tona kore e pai ki ngii tikanga Piikehii, hiiunga ate Whiti i whakatongia ia." 31 Ko 0 Te Pfihure o RangipChika i te rarangi 8, tetehi o nga ingoa tiituru kite rohe nei. He maunga tenei i te tahatai o te whanga o Otakou. Ko te pakitara kohatu i taua whanga tetehi o nga mahi kua mahia e ratou. Ko Taro Atu 6 Peka i te rarangi 9, he k6rero whakahau ki nga rakau tuakana kia manaaki mai ai i nga taina hei arahi, hei huri ke hoki, mai i te ao hou ki to te Maori ao tiituru. He tono enei kupu ki nga whakaaro an6 o Tohu Kakahi. Ko Hei Whakakiikariki I Ngii Marangai o Tiiwhirimiitea i te rarangi 10, he k6rero hoki an6 e pa ana ki te ao k6hatu. I te timatanga, ka wehea a Rangi raua ko Papa e ta raua I tamaiti. Kaore a Tawhirimatea i whakaae. Nana te tikanga aroha ki 6 matua i tuku iho. Heoi an6, he korero whakamaumahara tenei hei tautoko an6 i nga whakaaro o T ohu Kakahi e pa ana ki te mau o nga taonga na nsa tiipuna hei arahi mai i te tangata i tenei ao hurihuri. I te rarangi 11, ko te Tohu tuatahi he tikanga mai ra an6 na nga pakeke. Na nga tohu o te piitaiao i whakahaere te ahua o nga mahi a nga tangata. Na reira, he tohu nga rakau aweko kite kore ngaro o te tangata o te kainga kite p6. 30 Alva Kapa 31 Smith, A (Kaiako Maori no Kai Tahu) Nga Tangata Taumata Rau Wh.l83

30 Ko te Tohu tuarua he k6rero epa ana ki a Tohu Kakahi. Ko ia te poropiti i tino mau i nga tikanga tiituru o te ao Maori. He tauira... "Ki nga Pakeha he nui ake te mana o Te Whiti tena i a Tohu nate mea ko Te Whiti to raua kaikorero mo raua; engari whakaputa ke ai i ona whakaaro ano nei ko ia anake (i runga ano i tii te rangatira tikanga). Engari e ai ki tetehi o nga uri o nga kaihautii e rua, note Tuhituhinga te tauira mote iihua o Tohu raua ko Te Whiti. Ko Arana te kaikorero mo Mohi, no reira ka noho hoki ko Te Whiti hei mangai mo Tohu. I a Tohu ke te mana." 32 Ka timata te whiti tuarua i te rarangi 12 i nga kupu Ka Titiro Atu Au Ki Te Pari o Puketahi. Kei reira i Puketahi nga ana i te tahatai o te moana. Ko enei nga ana i whakamarumaru i nga kaiherehere i te wa i hanga ratou i te pakitara k6hatu i huri no a i te whanga o Otepoti. I te Poutiiterangi o te tau 1987, kua whakatiiwherahia te k6hatu.1. whakamaumahara ko Rongo i Puketahi e nga uri whakaheke o ratou ko nga kaiherehere. Kua whiriwhiri nga uri whakaheke i te marama o Poutiiterangi, na te mea ko Poutiiterangi te marama i wehea ate Ika-a-Maui i whakawhiti i te moana a Raukawa kite Waipounamu, ki Otepoti e nga tiipuna n6 Parihaka. 33 Ko te Toroa Tangi Mai i te rarangi 13, he kupu whakarite kite mana whenua, ko Kai Te Pahi, me a ratou mahi manaaki tangata i aua wa, ka tahi. 32 Ibid 33 Otago Daily Times Wh.l

31 "The Otakou elders provided valuable support when they persuaded gaol authorities to allo~ prisoners to celebrate Te Whiti's 18th at the Kaik... " 34 Karua,k0teT0r0a he t0hu rangatira i Parihaka, i a T0hu Kakahi, i te auahitiiroa, me kii, k0 te raukura. "K.i nga uri o Tohu, nate Wairua Tapu i whakapfunau te mana o Tohu; ko te aria o tenei mana he toroa nui. Koia nei hoki te ingoa o tona marae, ko Toroanui." 35 Ka tangi t0nu te matua 0 te kapa haka i te matenga 0 nga tiipuna, rat0u rna kua riro i te ringa kaha 0 te Karauna i aua wa. Nate Hotohotu Taku Tangi i te rarangi 14 i whakaatu tenei. Note whakatauki "Toitu te whenua, whatungarongaro te tangata" te rarangi 15. He tika te whakatakoto o tenei ki roto nei, na te mea ko te whenua te take i iriiri i runga i te mahunga 0 nga tiipuna. He kupu whakarite h0ki ki te whakapapa 0 nga uri whakaheke, k0 matou e kawe ana i te taura ki nga pouwhenua no nehera. r He tiiingoa te Whiti i te rarangi 16 i te kaip0ropiti, ko Te Whiti 0 R0ng0mai. He tiiahua hoki, me kii, ko te ea o te taha whakahe i te raupatu. E pa ana hoki ki te ngeri 0 Te Rauparaha. Nana h0ki he hon0nga ki a Kai Tabu i tera rautau kua pahem0. 34 Reeves, J 35 Smith, A Maori Prisoners in Dunedin Wh.62 Nga Tangata Taumata Rau Wh.l82

32 Poi poi Te Matau ki te Matau 1. Whakarongo ki te kupu a te tokorua Kia tau te rangimarie mete mahi pai ki nga tangata katoa 3. ki te hi ainu to hoa, hoatu he wai 4. ki te hiakai hoatu he kai 5. E kore te uku e piri ki te rino 6. 0 te matau kite matau, o te maui kite maui 7. Ka moe tahi te raiona me te reme 8. Nga puna wai i keria i nga maunga kua oti te uhi, 9. he tangata ke mana e hura. 10. Ina nga puna kua oti te whakairi ki runga i nga maunga i nga wahi titohea, 11. kaore rawa e mimiti; ka hui nga manu ki reira inu ai 12. Ko te rangi mete whenua e pahemo ka pahemo ai aku kupu Ko te katoa o nga kupu i tenei waiata no nga kupu whakaari ate tokorua note Whiti I o Rongomai raua ko Tohu Kakahi, rna nga korero a nga poropiti me etehi atu e whakamarama enei kupu. Ko taku tino pirangi, maku e whakarangatira nga kupu whakaari ate tokorua, a, ko a raua kupu anake i puta mai i rotc i tenei waiata. E ono nga kupu korero na nga poropiti i puta mai i roto i tenei waiata poi. Ko te kianga i te rarangi I, ka tono atu te kaitataki wahine kia ata whakarongo ai te whakaminenga ki nga momo kupu whakaari ate Whiti o Rongomai raua ko Tohu Kakahi.

33 I nga rarangi 2 kite 4, i puta mai te korero whakaari tuatahi. Kua kii mai ate Whiti tenei i te ra o tana matenga. Ko tenei tetehi o ana korero whakamutunga. Kua korero no a atu a T ohu Kakahi i era atu tau? 6 " i ahua kotahi oo raatou whakaaro moo te rangimaarie. Kaaore tonu raatou katoa i hiahia ki te pakanga, he noho kau taa raatou i runga i te maungaarongo, e kiia nei e te Paakehaa, passive resistance. Kei te moohio tonu ia, ki te whakahua kau te tangata i te passive resistance e tere tonu ana te kii a eetehi, ko Te Whiti raaua ko Tohu ngaa taangata i kauhau i teenaa kaupapa.,m He tangata humarie te tokorua ki nga tangata atu. Ko te rangatira poropiti rongonui i te ao no Inia, ko Ghandi i mau pakari ki nga mahi a te tokorua. Nana i mahi aua tikanga ki te tini o nga tangata i tawahi. Ko te manaaki tangata te kaupapa matua i muri i enei kupu. Ko te huarahi tika mo ratou e rapu ana i te mana tangata, ara, ko te human rights, te korero e whiti ana i muri i nga kupu whakaari. He kaupapa whakaora raua i kawe ai. Ko te oranga mo te iwi ke te mea nui. Ko te maungarongo hei whakakotahi i te iwi, ahakoa he rangatira, ahakoa he tiitiia kia kotahi ai i te mahi. Kaore te tokorua i hapai i te pii. I te rarangi 5, ka puta tetehi whakatauaki e mohio whanuitia ana e te motu nate Whiti o Rongomai i tito. Ko te uku nga tangata Maori. Note whenua tatou. Ko te rino nga 36 Moorfield, J Te Kohure Wh.98

34 taonga, nga rakau me nga tangata Pakeha. He tauhou aua mea ate Pakeha ki a Ngai Tatou. I pera i te whakatauaki, e kore te Maori e piri ana ki te Pakeha. "Preaching a message of peace and seperation of the races. Te Whiti had come to his pacifist views after seeing the futility of five years of fighting against an imperial army in Taranaki and Waikato." 38 I te rarangi 6 i puta mai he kupu whakaari an6 mai i nga waha o nga kaiporopiti. Ko te iwi Maori te matau. Kei te Maori nga tikanga Maori e piri pono, e mau tonu ana. Ko te maui te iwi Pakeha. Kei a ratou nga tikanga rereke m6 ratou an6. I te mutunga a Te Whiti i tana whai i nga kupu o te Paipera Tapu, i tii.honohono ia i etehi pakanga e pa ana ki te mau tonu a nga Maori ki 6 ratou ake whenua. I reira, ka kii... "Kati! Kaua rawa e haere kite whawhai, kaua hoki he whiu rna koutou epa; engari I parea atu nga whakahaere a te kawanatanga, kai te haere mai ia tona o te arihanatanga (seperation) e wehea ai nga hipi me nga koati. 0 te matau ki te matau, o te maui kite maui." 39 Ko te matau he kupu whakarite hoki m6 te maungarongo, ara, te tikanga matua i whakahaere i nga ahuatanga katoa i Parihaka. Ko te maui he kupu whakarite m6 te whawhai. I te rarangi 7, ka kii te kapahaka i te Ka moe tahi te raiona me te reme. Ko te raiona te hunga whawhai, ko te reme he ingoa an6 m6 te hunga maungarongo. Ko te Reme 37 Broughton, R 38 Walker, R 39 Moofield, J Ngaa Mahi Whakaari a Tiitokowaru Wh.l02 Ka Whawhai Tonu Matou Wh.l57 Te Kohure Wh.97

35 he kupu whakarite hoki m6 Hehu Karaiti. I te wa i kii ate Whiti o Rongomai i tenei, ka whakapiri tahi a Titokowaru i nga mahi a nga poropiti i Parihaka. 4 Ko Titokowaru he rangatira toa i tino patua e nga Pakeha i Taranaki i tera rautau kua pahure ke. I huri a Titokowaru ki te kaupapa a nga poropiti tokorua. He tauira tenei i te kaupapa o te tokorua no te wa i timata a Parihaka... "Lay down your weapons. Be wise... Though the whites exterminate the trunk they cannot pull out the roots. Avoid all sale and lease of land. Permit no European to cross the border of this our last free Maoriland. We want no roads or schools from them. Let them do with their land what they will. '"' 1 Na reira, ka penei te aronga o te rarangi 7 ki tera o te whakamarama tuarua m6 te mat au me te maul.. I te wa o te matenga o Tohu Kakahi, ka nui te mamae o Te Whiti o Rongomai. Nana te rarangi 8 ki te 11 i kii. E pa ana ki te ngaro o te whenua tenei. Ko nga manu nga poropiti me a raua wheao. Ko tetehi whakarnarama; ko nga puna wai nga rauemi o Taranaki. He whakamarama ano; note hukapapa o tera maunga nga puna wai. Mate tan gat a e inu i aua puna hei ngata i ana mateinu. Ko te tangata ke te kanohi porehu e puta ana i Taranaki, mehemea ka rapu tetehi i taua kanohi i te maunga ra. Ma Ruka Broughton e whakamarama hoki... " ko Te Whiti diua ko Tohu. Ka kite te mana o enei tangata ki runga ito ratou iwi. He mana kaore i memeha, ara e iri tonu ra te k6rero a Te Whiti m6 nga puna wai e 40 Belich, J I Shall Not Die: Titokowaru's War Wh.283

36 kore e mimiti ahakoa tukia e te poaka... kei te ora tonu nga mauiui o te iwi ki te whenua, ki te tangata kei te ora tonu nga pakanga i pakangatia ai e era tiingata mana o Taranaki. Kei te tangi tonu nga manu rate hauhunga: Titiro! Titiro! Titiro!" 42 I oti tenei waiata poipoi i te k1anga, Ko te rangi me te whenua e pahemo ka pahemo ai aku kupu i te rarangi whakamutunga ko te 12. NaTe Whiti o Rongomai enei kupu whakaari. Epa ana tenei korero kite wa e ngaro ana nga akoranga ate tokorua. Hei te mutunga o te ao, ka ngaro a raua korero. Ahakoa tera, e ora ana aua kupu whakaari ki taua wa. 4 I Walker, R Ka Whawhai Tonu Matou Wh.l57 42 Broughton, R Ngaa Mahi Whakaari a Tiitokowaru Whwh.l85-186

37 Haka Taparahi He Taniwha te Rehita 1. Ka tohe au, ka tohe au 2. Whakatakariri kite mana nana nei i whakataurekarekatia te 3. maumaharatanga o teriirautau e IAHAHA 5. (E)KORERAWAAUEPONO 6. (I) TU TE WANANGA PENEI 7. MEIMAHINEIRATOU 8. AKUMATUA TUPUNA 9. KA WHAKATAKOTORIA 10. KIA TU TE WHARE REHITA E 11. N a wai r ii te k 6rero, "He iwi ng iiwari no a iho te M iiori?" IAHAHA 12. TU AKE TE HIRINGA MATUA 13. PAHANAHANA TAKUTINANA 14. KO TE MANA 0 TE POIPOI 15. TE PORE, TE RAUKURA E He ngawari? 17. I TE RAUPATU? 18. He ngiiwari? 19. I TE KOHURU? 20. He ngawari? 21. I TE T AHAET ANGA 0 NGA TAONGA KI TE PO? 22. Auf; hoki mai rii e ngii ngii paekura rangatira, kua kl aku karu i te parapara. I toro mai riitou i te rakau poto kite Maori! 23. IAHAHA 24. NotePaepae 25. TE TIKANGA REREKE 26. N 6 te Whakawae 27. TE TAKAHI TANGATA. r.''

38 28. Note pakitara 29. KO TE KORE TOHU MARl E! 30. TAHURIMAIRAOTARINGA 31. WHIUA MAl RA 0 KANOHI 32. KATAHI ANORA KA NOHO 33. TE TINI MAORI I TE WHARE WANANGA 34. KA KIMI KA TAE TATOU KITE TAUMATA HOU I TE RUA MANO E 35. Noreira, e te taniwha, e te Rehita, kia teretere mai rii (kite) whakatikatika (i te) huarahi. Hei tono ake nei e KAUA E HURl ATU TO TUARA I TE MAORI 37. ME HE NGAU TONU I TE TAO KAWA 38. KA MATE I TE RlRl TATOU E 39. Whakamiimiite mamae o ngiim6reltu o Taranaki e IAHAHA 41. Whakahauora! 42. TU POU MAUMAHARA 43. Whakawaiora! 44. HUAKINA TE TAT AU MOTE HUNGA NGOIKORE 45. Whakarongoii! 46. HE TANGATA TEKOTEKOHEI TAUIRAKI TE AO WHANUI 47. WHAKAMARUMARU I TO TUANUI E 48. RlRE RIRE HAU P AlMARIRE, HEI! He haka taparahi tenei haka. He rereke tenei i nga waiata atu, na te mea, ehara tenei mai i te waha o nga kaiherehere. He waiata ke mo nga uri whakaheke no naianei. Ko te raruraru o nga kaiherehere he tauira ki te whakawhanaungatanga-a-iwi i huri noa i te motu. Heoi ra, ka korero te haka nei i te kaupapa whakaora o nga Maori katoa.

39 I te wa kua noho nga tiipuna kaiherehere i Otepoti, kua mahia e ratou nga momo wahi o te taone nei. Ko te ahua o nga mahi i Otepoti, ko te whakatii pakitara kohatu i huri ai i te whanga o Otakou, ko te whakapatu kohatu i nga pari kohatu, ko te whakatakoto i nga rori, ko te whakawhanui i nga rori, ko te kari i nga manga me nga mahi pena o ratou rna, ko nga kaiherehere Pakeha i aua wa. 43 Ko te awa a Owheo e rere haere i waenga i te whenua o Te Whare Wananga o Otakou. Nanga kaiherehere no Taranaki enei mahi i whakaurungi i te awa kite moana. Na ratou hoki te mahi i hang a nga poro kohatu hei tii te whare rehita i T e Whare Wananga o Otakou. 44 No reira, ko tenei te tino kaupapa o te haka nei, ara, ko a ratou mahi i T e Whare Wananga o Otakou. I te rarangi 1 kite rarangi 3, ka whakapiihaha te kaitataki i tana whakahenga i te kore whakamaumaharatanga i Te Whare Wananga o Otakou o te mahi a nga tiipuna no Taranaki. I whakaae te hunga tane e haka ana i te rarangi 4 ki te 10. Kaore te whare rehita i tii, mehemea kaore nga tiipuna i hanga i nga poro mo taua whare. Ka puta mai he patai whakamanamana i te rarangi 11. Ka nui nga korero a nga Tauiwi e pa ana ki te aroha o te Maori ki o tatou whanau, o tatou hoa me a tatou manuhiri 43 Reeves, J 44 Goodall, M Maori Prisoners in Dunedin Wh.43 Maori Dunedin Whwh.3l- 32

40 hoki. Engari, kaore ratou i mohio i te rereke o aua korero ki te take o te whakahawea a-iwi i te ture, i te kura, me nga wahanga katoa o te motu i enei ra. Kaore te kaupapa arahi i nga kaiporopiti no Parihaka i til i runga i te ngawaritanga. "Te Whiti drew on all the threads in looking for a way to end the slaughter without surrendering the land. Instead of a bush fortress he proposed an open village where his people could defend themselves with powers strange and untried... The village of peace... was P a rihak a.,,<~5 Ka til te riri hei whakautu i te rarangi 12 ki te 13. He riri i te toroihi, i to ratou kiiwaretanga e korero ana pera. I te rarangi 14 ki te 15, ka puta nga tohu o te tokorua, ko Tohu Kakahi raua ko tana iramutu, ko T e Whiti o Rongomai. Na enei tohu i til te mahi rongo o Parihaka. Ko te raukura nga huruhuru e toru note manu Toroa. Ko te pore te tino tohu a Tohu Kakahi. He ahua kaka te pore. He rna te tae. Ko te kaupapa o te pore, kaore ano te kite kia u ki te tika. Ko te poipoi te tohu rangatira o Parihaka. He tino tapu te poi. ' Mo nga karakia me nga kaupapa tapu anake te rere o nga poipoi. Na nga poi i hora nga kupu whakaari a te tokorua ki te motu. Ka fiwaha te kaitataki i tana patai whakamanamana i nga rarangi 16, 18 mete 20 hoki. E tautoko ana nga kaihaka i a ratou tiwaha i nga take kua patu i a Taranaki i tera rautau tae noa mai ki enei ra, me kii ko te raupatu i te rarangi 17, ko te kohuru i te 17, mete tango o nga taonga mai i nga tupuna kite ngaro o te po.

41 I te rarangi 22, ka tono atu te kaitataki kia hoki mai ano nga tikanga a nga tiipuna. I mohio ia i te utu o te whenua maru i te taiwhenua o te motu. Ko te aukati o nga Maori i raro i nga ture a te Kawanatanga te rakau poto i aua kupu. Ka huri te take i te rarangi 23 ki te whakatiinga o te whare rehita. Na te rehita i tohatoha nga kaupapa hanihani ki nga akonga, ara ko te study right me te means tested income he tauira. Ko tenei te tikanga o nga kupu i nga rarangi 25 mete 27 hoki. Ko te kore tohu o nga mahi a nga tii.puna te aronga i te rarangi 29. I nga rarangi 24, 26, 28 i puta te koroke takahiri o te haka. Nanga wahanga o te wharepuni nga kupu; ka mohio tatou he kaupapa whakamarumaru i te tangata nga wharenui. Engari, ko te rereke o te whare rehita te takahiri. Kaore ano te rehita kia utua tana ahuat~nga i nga mahi o mua. He korero whakatohutohu nga kupu i te rarangi 30 kite 31 kia ata aro ai te whare rehita i nga take nui ate Maori. Ka puta te take o nga kanohi Maori i Te Whare Wananga o Otakou i nga rarangi 32 ki te 34. I tenei ao hurihuri, ka huri haere te ahuatanga o nga tikang_a Maori mai i te ao kohatu. Kua whakawhaiti te huarahi ki nga tino tikanga o nehera. Ahakoa tena, e whakawhanui ana te huarahi hou i te rautau nei. He tauira te noho o nga merna Maori i te whare paremata ki tenei ara hou e takahi ana te Maori. Engari, kaore e kore, te whai wahitanga o nga akonga Maori i Te Whare Wananga o Otakou he whakapaenga i ~ 45 Scott, D Ask That Mountain Wh.28

42 nga whakamatau o te whare rehita ki te whakaanga te kore whakawhiwhi-a-orau. He atete ki nga korero, i whakamana i Te Tiriti o Waitangi, i te Unversity of Otago Charter. Kaore ano te matekai o te Maori i te hua tokeke kia ngata. Ko te wairua tokeke te taumata hou i te rua mano. Ka whakamaherehere te kaitataki ki te whare rehita i te rarangi 35. Ma te whare rehita e tautoko nga whakaaro o te Maori kia hoe tahi tatou kite paemoana o te rua mano. I nga kupu i nga rarangi ka kite tatou i te mamae o te kore wanea o nga Maori i nga mahi o te whare rehita o naianei. Ki te matua mohio tatou i te raruraru o tenei haumaruru, ka ahatia? Ma nga kupu i nga rarangi 40 ki te 47 e whakautu he korero ahei. Kia whakahauora, kia whakawaiora, kia whakarongoa hoki i te rereketanga o te Maori i Te Whare Wananga o Otakou. Ma te whare rehita e tu ana he pou whakamaumahara ki nga kaiherehere no tera rautau kua pahure. Ma ratou hoki e whakararangi ana ture me ana kaupapa ki te torangapu hou 0 naianei. Ka whakamutu te haka i nga kupu ate Ua Haumene. Nana tona mana wairua i hoatu ki a Tohu Kakahi raua ko Te Whiti o Rongomai. 46 Ko te Paimarire tera. Kei te whakaoti te haka i enei kupu; na te mea ka huri nga kaihaka ki te kaupapa o te tokorua i te tuatahi, a, kia hoki ai an6 i te mutunga. Ko te Rire, Rire, Hau, Paimarire nga kupu i whakatotoka nga tangata ki te kaupapa nui o te wa. 46 Smith. A Ta.ngata Taumata Ran Wh.l82

43 Whakawatea Aku Rangatira 1. Tera te ao e hinga i Te Whanau-a-Paki 2. Nate Tekau rna Waru, ka ngaro nei i te po 3. Me aha atu hoki te hihinga kuru tangiwai? 4. Ehara te mate i te mate 5. Ehara te ora i te ora 6. Runga i te ara o te mangumangu taipo 7. E aku rangatira, Kai Te Pahi 8. Na koutou taku puku i ki 9. Noho mai ra Erihana 10. Te Tatau Pounamu o te iwi 11. Ka tote ra i te rangi 12. I rongo au i te wawara o te hau 13. Ka tangi mai te Korimako kia hoki kite kainga 14. Whiua nga rakau ate Pakeha 15. Kapohia te parau ano 16. Titiro whakarunga ki nga rangi tuhaha 17. Karere mai a Mumuhau, a Takareto Ko te tino kaupapa o tenei waiata, he whakaatu o te hokinga atu o nga kaiherehere mai i Otepoti ki 6 ratou haukainga i Te Tai Hauauru. o Te Ika-a-Maui. I runga i te kaupapa nei, kaore ratou i hoki atu ki te kainga i tetehi roopu kotahi. Ka hoki atu nga kaiherehere no Pakakohe i te 20 o Poutiiterangi, 1872 rna runga poti. Ka tere atu te poti Luna mai i Koputai kite pae moana i taua ra. 47 I o ratou taenga ki Taranaki, ka huri te ingoa o te iwi note marae o Te Takere o Aotea kite ingoa o Ngati Otakou hei whakamaumahara i nga tau herehere i Te Waipounamu Reeves, J 48 Ibid Maori Prisoners in Dunedin Wh.l6 Wh.l7

44 I te Whiringa-a-Nuku i te tau 1880, i wete te Kawanatanga i etehi o nga kaiherehere no Parihaka. Ko Wiremu K1ngi Matakatea tetehi o ratou. He rangatira a Wrremu ki nga iwi o Taranaki. E rua tekau rna ono te kaute o nga kaiherehere i wete. 49 Ahakoa tera, kaore ate Whiti rna i hari taua wetekanga, nate mea kaore ano te katoa kia hoki ki Taranaki. "Te Whiti does not consider them released but prefers to call them captives of the Europeans still... He has forbidden them to visit Parihaka saying they must dwell in or near a Pakeha town... until all have returned from captivity." 50 I te Paengawhawha o 1881, ka hoki nga Kaiherehere turoro me nga koroua kite kainga. I te Pipiri o taua tau, kua wetekina te katoa e te Kawanatanga. 51 Ka t1mata tenei waiata i te tonga o te ra i runga i tete hi o nga maunga i O~epoti, i T e Whanai-a-Paki. I huri noa i te taone, ka taea te kite i te maunga ra. Ko tera maunga e tii ana i mua i te aroaro o te marae (nga hau ~ wha) o Araiteuru i te wharuarua o Kaekarae. Ko te hinga o te ao, me kii, ko te tonga o te ra he tohu mo ratou kua mate i te wa whakaherehere i Otepoti. Ko te takau rna waru te tatau o ratou kua mate i Otepoti ka tahi. 52 Ka rua, ko te tekau rna waru te ra whakanui o Te Whiti o Rongomai i Parihaka. 49 Ibid 50 Scott, D 51 Reeves, J 52 The Taranaki Report Wh.55 Ask That Mountain Whwh Maori Prisoners in Dunedin Wh.63 Wh.231

45 "Ko te pakanga ki Waitara... I t1mata mai i reira nga ra whakanui a Tohu raua ko Te Whiti, ara... te 18 o nga ra o Maehe... Kei te whakanui tonutia aua ra i P rihak. - k,53 a a 1 nga marama atoa o te tau... Nate kaupapa ate Whiti nga kaiparau me nga kaiwhakatii taiepa i paihere. I te rarangi 3, ka puta mai te patai, Me aha atu hoki te hihinga kuru tangiwai? Ko te aronga o tenei patai e pa ana ki te whai utu o ratou rna kua mate i te wa i Otepoti. Ko te kuru tangiwai he kupu whakarite mo te mapihi maurea. I puta nga kupu whakamanamana i te rarangi 4 me te 5 hoki. Ehara te mate o etehi i whakamate te kaupapa no Parihaka. Ehara te matenga o etehi te piitake o nga amuamu i pa i nga tangata. Ko te raupatu tera. Ko ratou e ora ana i te wa kua wete, e ' kore e mau tonu i o ratou ake whenua. Ko te whenua te matapuna e riro ai i nga hua hei whangai i te tangata. Kua ngaro te whenua i te hiahia whakakakao a te Pakeha. Heoi, ehara te ora o naianei i te ora o mua r~. I te rarangi 6, i puta nga kupu mangumangu taipo. E ai ki nga iwi no Parihaka, ko te mangumangu taipo tetehi o nga ingoa e pa ana ki nga tangata no Parihaka. Ko te mangumangu taipo he kupu whakarite mote morihariha o te Pakeha kite Maori. He haka rongonui te Mangumangu Taipo i Taranaki hoki Broughton, R 54 Ibid Ngaa Mahi Whakaari a Tiitokowaru Wh.77 Wh.l97

46 E haere tonu ana te kaupapa o tenei waiata i nga rarangi 7 kite 8. He mihi atu kite iwi kainga o Kai Te Pahi. Na tenei hapii. i whangai, i manaaki hoki nga tii.puna i te wa i noho ratou i Otepoti. Na reira, he tika te poroporoaki ki a Kai Te Pahi. I mihi poroporoaki te rarangi 9 i a Raniera Taheke Erihana me ana uri whakaheke hoki. Ko Thomas Ellison tona matua, ko Te Ikaraua tona whaea. No Ngati Moehau o Te Atiawa ate Ikaraua. I te tau 1862, kua huraina he kohatu koura e ia i te Maori Point o te awa o Shotover. I kitea he toru rau aunihi te taumaha o te koura i tetehi ra e ia. I muri atu, kua marena a Raniera i a Nikuru no Kai Te Pahi i Muaupoko. Ko Nikuru te tamahine ate Matenga Taiaroa raua ko Hine-i-Whariua. Ngahuru rna rua a raua tamariki. Nana ko Raniera i inoi kite Pakeha i nga take tiketike o ona whanaunga no Parihaka i Otepoti. Nana hoki nga hui-a-marama a nga kaiherehere i te marae o Otakou i timata. 55 I mua atu i te taenga maio te Pakeha kite Waipounamu, kua whawhai nga iwi o Ngati Tama ratou ko Ngati Rarua i a Kai Tahu. Ko Te Puoho te rangatira o nga iwi note Ika-a-Maui i taua wa. Ko enei etehi 'o nga iwi i tautoko te whai utu o Te Rauparaha no Ngati Toa Rangatira. No reira, nate moetahi a Raniera Erihana i te tamahine o Taiaroa (te rangatira o Kai Te Pahi i taua wa) i whakatii.honotia nga tatai whakapapa o nga taha e rua e Rani era Erihana. 56 Ko te aronga tenei o te Tatau Pounamu o te iwi i te rarangi The Dictionarv of NZ Biographies 56 NZ Listener Wh.l31 08/08/87

47 I te rarangi 11, ka mea Ka tote rii i te rangi. Ko enei nga kupu whakarite kite wa hei whakamutu i te noho o nga kaiherehere i Otepoti. I noho te Kawanatanga i P6neke. I reira an6 nga k6rero taupatupatu e pa ana ki te wetenga o nga kaiherehere. Mai i reira, ka p6turi haere aua whakataunga ki Otepoti. Penei i te k6rero o mua, kthai i wetekina te katoa i te wa k6tahi e te Kawanatanga. He k6himuhimu haere te ahua o te karere. Me kii, i rongo au i te wawara o te hau, i rarangi 12. Ko te tangi o te Korimako, he kupu whakarite ki nga manu poropiti o te kainga. Na raua te mana e riro mai te mutunga o te noho i Te Waipounamu. 57 Ko te manu Korimako he manu karere ka pera i te mahi o te tokorua kia m6hio ai te ao me te p6 i nga k6rero maungarongo. I te rarangi 14 kite 15, ka puta mai te kii whakahau ate Whiti raua ko Tohu kia whiu ai i nga rakau a te Pak~ha ki raro, a, kia timata mai an6 te mahi whakaparau whenua i Taranaki. He k6rero whakahau an6 te rarangi 16. I huri enei kupu ki nga kupu whakaari kua matakitea te whanau maio nga manu wairua note rangi e Te Taitokerau. Na P6tatau Te Wherowhero i whakamatakite hoki. Nate rarangi 17 i puta mai te piitake o te karere. 57 Reeves, J Maori Prisoners in Dunedin Wh.55

48 "Kei te maumahara tonu nga uri o Te Whiti kite tiiruapo, ara, te maunga tapu kei te tonga, kei tona atarangi he rakau, e pae rna ake ana i tona peka nga manu mohio a Mumuhau raua ko Takareto, he karere nate Runga Rawa, a, rna raua hei arahi te iwi ki te oranga tonutanga. " 58 Ko Mumuhau raua ko Takareto nga ake ingoa o te tokorua, ko Te Whiti o Rongomai raua ko tona matua keke, ko Tohu Kakahi. Na raua tahi i karere mai i nga poropiti. Ka rere mai raua mai i nga rangi kite whenua hei taonga whakaarahi kite iwi. Ko Ngunguhau me Takarepo etehi momo ingoa ano mo te tokorua. 59 Ma nga kupu ate Whiti o Rongomai e whakamutu... "You were not imprisoned for heinous crimes, or theft but for upholding the words ofte Whiti. In such a case prison houses lose their disgrace and become houses of joy... You were imprisoned for the land, for the chieftainship, and for godliness. A sea fish lying dead on the sand taints the atmosphere for miles around but the fact of your unjust imprisonment is now known far and near throughout the world" Keenan, D 59 Scott, R 60 Ibid Nga Tangata Taumata Rau Wh.l72 Ask That Mountain Wh.30 Wh.89

49 Kupu Whakamutunga Ka whakaatu te katoa o enei waiata i te ahua o te mahi tohenga o nga tiipuna i tera rautau kua pahemo. Ka whakaatu hoki i etehi whakaaro o nga uri whakaheke. Kaore e arikarika nga whakaaro mo enei tiipuna, mo nga kaiherehere o aua wa. He tino tangata ratou. He tangata pakari, he tangata whakaiti, he tangata mana. Heoi ano, i a ratou i te mate, kei te ora tonu ratou, ina hoki ko 0 ratou whakaaro tonu i whakaaro ratou mo te whenua kei te haere tonu i roto i nga uri whakatupu. E pakanga tonu ana nga uri o Taranaki ki nga taonga rauemi i tino piri ai hoki nga tiipuna. Ahakoa te rereke o te ahuatanga o naianei. Na reira, e moe ana aua tiipuna i o ratou moenga whenua, kei te mahi te iwi nui i muri i a ratou, i roto i Taranaki, a, i te motu katoa. Ka mohiotia whanuitia te motu, he hara te mahi ate Pakeha ki nga tiipuna no Taranaki. Meki... "In 1881 armies were sent to Parihaka to capture innocent men, to imprison them, sieze their property and their money, destroy their crops, break down their houses and commit other injustices. " 61 Na reira, ko tenei he kohinga o etehi whakaaro e pa ana ki to ratou noho ki Otepoti. Kaore au e korero ana mo ratou i noho i nga whare herehere i Poneke, i Lyttleton, i Hokitika, i te moutere o Rirapa ranei. Ko ratou i Otepoti taku tino kaupapa. 61 Walker. R Ka Whawhai Tonu Matou Wh.16l

50 E noho tonu ana nga uri no te tatau pounamu i Otepoti. Ko ratou etehi o nga kaimahi i tautoko i tenei tuhinga. I k1 te Pakeha i nga korero hei whakamana i a ratou mahi hara... "... asserting that not onlywas it necessary to avert the onset of warfare, but the prisoners were benefiting from the experience. The reason being, that the experience in gaol was an educational one and that the exposure to European technology would equip the men for survival in the modern world. " 62 Heoi ra, kaore an6 te Pakeha kia ata kite i te rangirua o ta ratou ture. Mehemea, kei te p6hehe au i etehi o nga k6rero kei roto nei, rna aua k6rero he e tahu te k6rero taupatupatu m6 nga take i horopaki te kaupapa matua. Ko te mea nui o tenei tuhinga, ko te whakaputa o nga take ki waho kia rangona te tini me te mano i taua kaupapa e au. He tata tenei mahi ki taku ngakau, na te mea ko 6ku tiipuna etehi o nga wheao a te tokorua. I tupu ake au i nga kainga e rna, i Taranaki, i Otepoti hoki. Heoi, ka ngata tenei tuhinga i taku hiahia kia hangaia ai he korero m6 ratou m6 nga kaiherehere. Ko enei waiata he takoha ki taku iwi o Taranaki, kite iwi o Kai Te Pahi ratou ko nga tangata e noho ana i Otepoti. Kaore te nuinga o nga tangata i Otepoti e m6hio ana ki

51 enei kaupapa kua tuhia e au. Na reira, ko te tumanako, ka rongo nga tangata o Otepoti i enei waiata kia m6hio ai ki nga take hara kua til tenei taone. Ko te tuhinga whakapae a taku tuahine, a Jane Reeves ko te "Maori Prisoners in Dunedin" he tuhinga whakahirahira i whakatakoto i nga kaupapa epa ana kite noho o nga tilpuna i konei. Nana hoki i kohikohi nga k6rero atu e pa ana ki te kaupapa nei. Kati, kei te mihi ki te kaupapa, kei te mihi ki nga tilpuna, kei te mihi ki te maunga e til mai ra, ki a Taranaki. 62 Reeves, J Maori Prisoners in Dunedin Wh.68

52 Tapiritanga I.Fig 9 Taranaki Report Wharangi km 20mile Mokau River J'-f\/ \;.,..,., - Present-day / Waimate Stm :.:~ ";..:.... /"*':.~~~..::..---::..,.. lnaha Stream :;;, ex Waimate River ::: Middle Taranaki (NZ Gaz, 31 Jan 1865, p 16) 2 Ngatiawa (NZ Ga:z:. 5 Sep 1865, pl66) 3 Ngatiruanui (NZ Gaz, 5 Sep 1865, p 266) Figure 9 Confiscation districts

53 ~ When!lie Last Post sounds at Anzac par;ulcs, Tom Ngatai; of 1'nrnnnld, opnrcs a thought lor his anlcstors who were lm]irisoned In Dunedin last century. The Amac words, "We will remember lhcul," prompted his start on a pfijjectlo create a memorial to the people l om Tarwal:l who were brought to Dunedtu as prisoners from the colonial ll'ars aud Panhaka Incident. - Two ~roilfls of prisoner! 'arc,believed In hav~ spenuime In the city, worktn11 on the coustrucllun of the Porlohello Road. ~I any of them died here, but only three ~rov~s have bc,,u found. ttr N~atat said lhe prisoners were never Jrled and followed a philosoj hy of. pcacclul resislancc. lie believes!hey wc1 c unnecessarily viclimised. AI lhe end ol l'orlsmoulh nrlve and Shore Street, tunnel> have hccnuncovercd \ddrh wcr,.:... u~ctl as ~hcltl!r l.jy the p1 hthjcr:..a l tht)' workdl. Ur Ngalall~arned of the tunnels and the link they had with the Taranaki prisoners when he visiled his son who llv ed iulluncdin.. lie discussed I he sjory: wllh Georce and Bd Blllson (rom Otakou and from there the Idea ot using the site as'a me moria I gre1v... On Uonday, a piece o( Taranaki stone will be U!lVellcd a~ a permanent memorial to those unknown pcot le who died as prisoners In Dunedin. (Many oil he prison records were lost in a lire at Parliament last cen(ury,). : Once ll was decided thai a m~moi"lal shonltl be built, I he question I hen. was.. whalshouldllhemadeo(.. :. ;. Sam~ sug~esled greenstone. Others thought gold. But evenlualty It WAS tlc'cld ed thnl lhe. people woultl nqt wanl gran those monuri1enls.,. r... "We agreed lhcy.werf just humble people and all.lhcy n ctled,iih a t lalu. sloue,.t rcleruhly- lro il Pnrlhuka," Mr Nga!al suld. The sccqnd t(mc.. :: he' and,"!lie.:.., The 'next task was to lind. a dale 8' Originally a stone from Parlhaka was ' ed ''Te maunga a ltongo o tc lka roa il JJ chosen to hrlnu to llunctlin. II weighed 20 iuaui a liklllkll TariUI'Ia.'.' \ ; tonnes and was all ready to bring soulh "We knew we h lo tall ll!c stone when someone polnt.ed oul II wu~ not the!tango," and everyone il~reed..... right stone. i'.. \Velghln~ In at one tonne, the stone....,.:.:... was no! dltltcult lo gel lo Duuedln, aile)' C When llongo was eventually.found, lis name hud been carefully engraved 011 1:::> Air Ngatal knew lt.was the right stone..::,..' lt.., "\ ~a "tohunga"- or priest '-.went searching 1 sullahle:lor.the Governor General. SO. ;. tor lion go.the lohunga's hal!lew.ott. lie. I' aullleeves,to do I he unveiling.,., " ~uggesled lhul maybe the dlrecllon,lhe.. Ur Ngatal said Sir Paul also hail ""1:.::3 hal had llown In woultl lead them lo the. ancestors who were brought lo nunedln. :3 <TJ' ; :..... rlghlslone... ;.:..,.; ~.:=:;'...'... I.asl year he visited the cavei jus! all<ll'.... ~. They found lhe hal on the edge of \he : Ulc Dunedin Clly Council had agreed lb ; (Q- bank amt H1ere hclo1y-wu ~rock enwsed rhememorlalprojectl(olug ihead. ' ~ :.. a. by the low tide. U(.Ngallll rccallli they. The u~velllng had to be Jq. March were excllcd aud sure lhl~ wu i.lie stone,.. because lhat:wu wheulhe Tuuukl pej...., I hill When!hey exal!ltned It, re!llscd It. '. r.(e (earned fhey WOuld be leaving lhe\f l, : woul l shatter l llo' Ola!lY ;plece1 II they wmes. Uany believed lhel" would nevlll'. tried to move II. '. ':'..,.,. : : return home, ~lr Ngalal ex)tlalned. :. 1. Then.lusl hy chance they Jooktd fur Uurch Zl' WU the dale!he novernor, o!!her out on I he lltlal flu!- nnd 180 metres. (Jcnerul wu ~hie Jo ~llcntl, and II wi ;,:..._ out!hey loumt "the'.' 1lone... pure coincidence thai the day 15 a(!ll'l,,. Their lrlhal history sugg~stcd I hal his ' Otago Anniversary lhy.. 1 ~:' people had been rock carvers.ami!he 'As well u unvelllug Jhe stone, whlcl,,. :_: \... (\ '\. stone which lay exjloseji by the Jhle hud :1~ scllnlhe memorial lacing the same Jj....,;; i.j )...U spirals carved on to II which were muny recilonl~ which II was Jountl, Slr Paul wt!l t\:).. years old, Mr Ngalal ulll,. abo unveil a series ol tour plaques sellnll,. - ''We saw lhe spirals carved on I! and eachcqrnerotlhememorlll. :.. knew IIIia<! lo he the one. I was lcaplnu 1'he plaques recor~ the slory ol 110. "'--... ::--h arountl. we were ~o excited," U r prlsone(s and lea lure ;uf elchlug ol Llouul. ~..._; N~alal recalls wllh j ~:tow In his eyes. Tuana I and I he J cacc sl!ln of IIU!,...,..~ But the Joh of moving I he stone was Taranaki people nolsoe~sy. Mr Hgulul said!he evei1t Is uniqdc 1> t... NeHby was 1 drain dl~ger which hatl because there arc two unvcilings. ' ~ r broken down. A part was needed Ia fix II The stone ant!jhe plac,ues will also Ji:c... and haj!'roved dltllcull to gel.!jut.!he christened by the mlnisiera who have bel1 :::J next tiny!turned "I' and the dl~gcr was.fnv(ledtolakeparlluthecorernony. llx~tl. \lr Hgalal has waler from a splrllufl Finding a truck IQ lransporllhe slone sprlo1g In ihe North lsluut. which s (Q lo lhe stonemasuu atllawera was the uexl repulc llo he the slic wl!ere fiat~ua- lib: task. Wllh a lillie perslsleucc ~lr Ngulul (caller of a Uaorl religion - :;aw I(Hl.1. persuaded a locul contractor lo lend him u 1lon ol an augel. : small truck. Thai water will chrlslen llongo, while On Dccemhcr 23, lhe slonc was lilled water cultccletl from ~lounl Cook lail very gcully, sn as uol lu tllslurh lhe carv: weckcutl will he usctl a s the South lslaud tugs, "and tltie<l lulo lhe bucket us it II ClllliJlUIIelll' ol the ceremony tor life was meuulto he. ~ra111!e Jlluqucs.. Wheull cy llllctl Jhe stone, ~lr tlgalul Ah11ul 80 penj Ie /rom Tar.anakl ~fe had the (J~splrullou lor lis uame. coml11g hy hus lor the unvcllwg I~IJI(.h They hall guue lu!he reserve whleh hegins nt 10 a.m. An lultnlunllnalluual had hecn Jho ;itc ot the lirslpcilcc pu dur. church crvice will Joe held ou >lie ull~r InK 'l'e \Vhlli's lime. The reserve IV;.> culf. I he uuveltiug. o;.., ~... (II Pll Pl ~ "0 s: : ):>. d::r... ~ 0 Pl ~ :n :=..: s:::. (1CI - :1~ lj J1 s Pl = (j) (II :;>:;" 0 Cll 8 z m ~~ :rj as (j) wpl. ::r ::E OOPl --.)'""I Pl Pl 0 :n ;x; :::0 0 z 0 (Jq (.) 0 0 z 0 c z (TI 0 2 :rj G )> 0 (j) = ~

54 Tapiritanga ill.he whakaahua o Rongo

55 Tapiritanga IV He waiata no nga kaiherehere e pa ana ki te noho i Otepoti me nga Whakaahua o nga poti i kawe mai nga tupuna ki Otepoti.. Na Ruka Broughton i Ngaa Mahi Whakaari a Tiitokowaru Wharangi 153 Uutaina atu au k.i runga i a Hinemoa Au e tere nei. Ka tahuri whakamuri, he wai kei aku kamo E riringi nei Wha.rlganui, Raukawa ngaa ngaru whakapuke Kei Ootaakou... Whakaata 21: Ko te Luna. (Otago Early Settlers Museum) Whakaata 22: Ko te Hinemoa. (Otago Early Settlers Museum)