JABATAN GEOGRAFI, FAKULTI SENI DAN MUZIK

. SISTEM MAKLUMAT GUNA TANAH LEMBAH BERNAM: SATU KAJIAN PEMBANGUNAN PANGKALAN DATA DIGITAL MENGGUNAKAN SISTEM MAKLUMAT GEOGRAFI (GIS) EN. MOHD FARIS DZIAUDDIN JABATAN GEOGRAFI, FAKULTI SENI DAN MUZIK UNIVERSITI PENDIDIKAN SULTAN IDRIS 2003

KANDUNGAN Muka Surat Kandungan Senarai Jadual Senarai Rajah Abstrak Abstract 11 III IV V 1.0: Latar Belakang Kajian 1.1 Pentingnya Penyelidikan Terhadap Perancangan Guna Tanah 2 1.2 Permasalahan Kajian 6 1.3 Matlamat dan Objektif Kajian 7 1.4 Kajian Lampau 8 1.5 Reka Bentuk Kajian 13 1.6. Kawasan Kajian 23 1.7 Reka Bentuk Pangkalan Bemam Data Sistem Maklumat Guna Tanah Lembah 32 1.8 Kesimpulan 1.9 Rujukan 1.10 Lampiran 37 38 40

SENARAI JADUAL Muka Surat Jadual 1: Rekabentuk Pangkalan Data Sistem Maklumat Guna Tanah Lembah Bemam 32 ladual2: Data Elemen yang digunakan di dalam Kajian 33 Jadual 3: Taburan Guna Tanah di Kawasan Kajian 35 11

SENARAI RAJAH Muka Surat Rajah 1: Peringkat-peringkat dalam Proses Perancangan Rajah 2: Reka Bentuk Kajian Rajah 3: Lokasi Kawasan Kajian 3 14 24 III

ABSTRAK Kajian yang telah dijalankan ini telah berjaya menyediakan sebuah pangkalan data digital yang mengandungi maklumat guna tanah bagi kawasan Tanjong Malim menerusi penggunaan sistem maklumat geografi (GIS). Perisian ArcView versi PC telah dikenal pasti sebagai peri sian GIS yang telah digunakan untuk pembangunan pangkalan data digital LEMBAH BERNAM. Pengumpulan data bagi kajian ini melibatkan jangka masa 1990 hingga 2000. Data sekunder berbentuk reruang seperti data lot, guna tanah, jalan raya, sungai, dan kemudahan awam telah dikumpulkan daripada Jabatan-jabatan kerajaan dan Jabatan Perancangan Bandar dan Desa Negeri Perak. Seterusnya, pangkalan data digital ini menyediakan capaian mudah kepada pengkaji-pengkaji yang berminat untuk membuat kajian berhubung aspek pembangunan guna tanah di Tanjong Malim. Di samping itu, menerusi pembangunan pangkalan data digital ini ia dapat digunakan dalam proses pengajaran dan pembelajaran pelajar-pelajar yang mengambil kursus pengenalan sistem maklumat geografi dan aplikasi sistem maklumat geografi di UPSI. Kajian ini Juga merupakan kajian rintis kepada kajian yang lebih besar pada masa hadapan iaitu pembangunan pangkalan data digital bagi Lembah Bemam secara keseluruhannya. IV

ABSTRACT This study which was conducted has succeeded in substantiating a digital data base which contains the land use information for Tanjong Malim area through using Geographic Information Systems (GIS). The ArcView Software version PC was identified as GIS software that was used for the development of BERNAM VALLEY digital data base. The data collection for this study involves the years 1990 until 2000. Secondary data is ij:j. the spatial form such as lot map, land use, main road, river, and public facilities were gathered from govemment offices and the Department of Rural and Town Planning in state of Perak. In addition to that, this digital data base providing easy access to the researchers that interested to study about the aspect of land use development' in Tanjong Malim. Besides that, through the digital data base which has been developed also can be used in the teaching and learning process to the students who will take the Introduction to Geographic Information Systems and An Application of Geographic Information Systems courses at UPSI. This study also is the pioneer to the large study namely the development of digital data base on the whole area of Bernam Valley in the future. v

1.0 Latar Belakang Kajian Guna tanah merujuk kepada tujuan-tujuan eksploitasi yang dilakukan oleh manusia ke atas tanah. Guna tanah ditafsirkan juga sebagai aktiviti manusia ke atas tanah, sama ada untuk tujuan peribadi mahupun untuk tujuan komersii. Ielasnya tanah merupakan aset yang paling utama bagi manusia sama ada ia sebagai temp at kediaman, untuk tujuan ekonomi dan sebagainya. Penggunaan tanah mempunyai perkaitan rapat dengan beberapa prinsip asas ekonomi. Tanah adalah terhad, sedangkan kehendak manusia tidak terbatas. Pertumbuhan ekonomi yang meningkat, pertambahan penduduk yang pesat, tingginya permintaan untuk barangan dan perkhidmatan telah menyebabkan tanah digunakan secara lebih intensif. Menurut Rhind (1980) sifat-sifat tanah yang mempunyai perletakan yang tetap, terhad dan berubah mengikut keadaan fizikal dan persekitaran telah merumitkan penentuan dalam penggunaannya. Putnam (1967) menjelaskan bahawa penggunaan tanah tertakluk kepada beberapa prinsip iaitu guna tanah secara optimum, guna tanah pelbagai dan prinsip pengeluaran secara maksimum. Perubahan guna tanah adalah penentu utama perubahan alam sekitar semula jadi yang secara langsung berinteraksi antara guna tanah dan atmosfera, sistem akuatik dan keadaan tanah di sekitar. Perubahan alam sekitar semula jadi secara langsung mempengaruhi kehidupan manusia. Menyedari hakikat ini, pendekatan sistematik perlu apabila usaha memajukan tanah ingin dilakukan. Oleh itu pembangunan guna tanah harus dirancang. Perancangan guna tanah arnat menekankan keseluruhan proses apabila rnanusia merancang untuk mengubah tanah berasaskan matlamat dan objektif yang digabungkan dengan maklumat kefungsian sistem guna tanah.

1.1 Pentingnya Penyelidikan Terhadap Perancangan Guna Tanah Seperti dinyatakan di atas bahawa pembangunan guna tanah harus dirancang. Perancangan boleh dinyatakan sebagai satu cara memilih sesuatu tindakan untuk masa depan (Ghani, 1998). Justeru itu, perancangan menjadi elemen yang amat penting kepada pembangunan guna tanah. Perancangan yang terperinci dan tersusun akan memberi kesan langsung terhadap perkembangan dan penyusunan ruang bagi sesuatu kawasan atau lokasi. Bagi Chapin dan Kaiser (1979) perancangan gun a tanah secara terperinci dan tersusun amat perlu bagi menjamin sumber tanah yang berharga dapat digunakan dengan lebih efektif, terkawal dan membawa keuntungan maksimum. Perancangan yang berhubung dengan pencapaian sesuatu objektif dan diikuti pula oleh susunatur dalam satu jujukan yang bertertib dapat menjamin keuntungan yang berpanjangan. Ratcliffe (1974) berpendapat bahawa perancangan untuk memilih tapak mengimbangi kepentingan pelbagai pihak. Jelasnya, perancangan bertujuan untuk mengenal pasti pelbagai masalah yang kompleks sifatnya yang terhasil apabila sesuatu pembangunan hendak dilakukan, seterusnya mencari jalan penyelesiannya. Walau bagaimanapun proses perancangan pembangunan guna tanah kebiasannya mengikuti suatu urutan tertentu iaitu melalui peringkat seperti yang ditunjukkan dalam Rajah I. Tempoh proses perancangan ini mernakan masa daripada beberapa bulan hingga beberapa tahun. la bermula dengan peringkat mengenal pasti masalah tentang pembangunan yang akan dilakukan. Ini kerana setiap jenis pembangunan ada masalah yang 2

Pengenalpastian dan Penganalisisan Masalah Membentuk matlamat dan Objektif Membuat Ramalan dan Jangkaan Menghasil dan Menilai Tindakan Altematif Analisis Kebolehlaksanaan Membuat Penilaian Implementasi Rajah 1: Peringkat-peringkat dalam Proses Perancangan Su m ber: Alexander et a!. (l979) 3

tersendiri. Begitu juga dengan pembangunan guna tanah. Oleh itu sebelum sesuatu pembangunan dilakukan peringkat pengenalpastian masalah merupakan peringkat yang amat penting. Misalnya antara masalah yang sering wujud dalam pembangunan gun a tanah ialah terdapatnya pertembungan dan persaingan antara pelbagai jenis kegunaan tanah di atas tapak yang sama (Eastmen et ai, 1995; Ruslan Rainis, 1991a). Situasi begini terjadi apabila sesuatu kawasan "yang berpotensi sesuai dibangunkan untuk pelbagai jenis guna tanah. Contohnya kawasan pertanian yang berdekatan dengan bandar sesuai untuk guna tanah perumahan atau komersil. Oleh yang demikian penggunaan tanah sedia ada selalunya akan ditukarkan kepada kegunaan yang lebih menguntungkan. Masalah begini akan dapat di atasi dengan adanya perancangan yang rapi meliputi keperluan penduduk dan perkembangan bandar di masa depan. Setelah masalah yang ada dikenal pasti, peringkat kedua proses perancangan pembangunan guna tanah ialah membentuk matlamat dan objektif-objektif yap..g lebih khusus dan dapat diukur. Matlamat dan objektif yang dibentuk ini hams selari dan berkait dengan masalah yang telah dikenal pasti tadi. Ini bagi mewujudkan pembangunan guna tanah yang lebih teratur bagi perancangan fizikal, sosial dan alam sekitar dan menyelaraskan pembangunan guna tanah terutama antara bandar dan luar bandar supaya proses perbandaran berjalan dengan lancar tanpa menjejaskan produktiviti dan kepentingan sesuatu kawasan serta membantu mewujudkan ruang dan peluang bagi meningkatkan pelbagai sektor ekonomi. Peringkat seterusnya ialah membuat ramalan dan jangkaan ten tang keadaan masa depan. Persoalannya bolehkah kita meramal masa depan? Jawapannya "ya" bagi sesetengah 4

perkara tetapi tidak untuk semua. Namun begitu bagi memastikan sesuatu ramalan yang dibuat itu berjaya dan selari dengan matlamat dan objektif pembangunan, maka kedapatan maklumat menjadi elemen perlu. Misalnya ahli perancang cuba meramal arah pembangunan guna tanah pada masa depan di sesuatu kawasan. Oleh itu maklumat tentang guna tanah pada masa lepas diperlukan. Oaripada maklumat ini barulah jangkaan masa depan dapat dibuat. Peringkat keempat ialah berhubung dengan proses menghasil dan menilai tindakan alternatif yang perlu diambil. Peringkat ini memberi kesan langsung terhadap kualiti keputusan akhir. Tindakan-tindakan alternatif yang perlu diambil ini berpandukan pula kepada kombinasi maklumat-maklumat sedia ada. Pada peringkat ini juga tindakan percambahan fikiran "brainstorming" perlu dil kukan. Tindakan ini penting agar alternatif-alternatif yang dikemukakan adalah kreatif dan berkesan. Proses perancangan yang seterusnya ialah analisis kebolehlaksanaan. Pada peringkat ini ahli perancang harus mengkaji dan meneliti kemungkinan-kemungkinan yang mungkin timbul apabila sesuatu projek pembangunan itu dilakukan. Misalnya ahli perancang boleh menanyakan apakah impak sekiranya kawasan ini dibangunkan sebagai kawasan industri? Sejauh manakah perancangan pembangunan guna tanah yang dibuat mencapai matlamat dan objektif pembangunan yang sebenarnya? Ini bermakna ahli perancang perlu membuat anal isis bagi menentukan sama ada sesuatu pembangunan boleh dilaksanakan di kawasan tersebut atau tidak. Proses perancangan seterusnya ialah melibatkan aspek penilaian. Menurut Catanesa dan Snyder (1979) peringkat penilaian bermula apabila ahli perancang mempunyai beberapa alternatif untuk diimplementasikan. Oleh itu ahli perancang harus menentukan apakah alternatif yang terbaik. Bagi tujuan menilai alternatif-alternatif yang 5

dipilih tadi, maka ahli perancang perlu menggunakan kaedah-kaedah penilaian yang terbaik. Misalnya pada tahun 1950an, analisis kos-faedah telah digunakan. Kini kaedah matrik pencapaian matlamat dan "planning balance sheet" digunakan dalam membuat penilaian terhadap altematif tindakan. Walau bagaimanapun setiap analisis penilaian yang dipilih harus sesuai dengan altematif yang hendak dinilai. Oleh itu pengetahuan dan pengalaman yang tinggi perlu ada pada diri setiap ahli perancang. Peringkat terakhir dalam proses perancangan ialah implementasi. Pada peringkat ini ahli perancang akan bertindak mengimplementasikan altematif terbaik yang dipilih ke dunia sebenar. Proses-proses perancangan yang dinyatakan ini berlaku secara berterusan. 1.2 Permasalahan Kajian Oaripada proses perancangan yang kompleks itu ahli perancang seringkali menghadapi pelbagai masalah. Oaripada perbincangan di atas peringkat ketiga dalam proses perancangan ialah peringkat membuat ramalan dan jangkaan. Proses membuat ramalan dan jangkaan memerlukan banyak maklumat masa lepas dan masa kini. Walau bagaimanapun ahli perancang menghadapi masalah mendapatkan dan menguruskan maklumat. Harris (1965) berpendapat bahawa ramalan dan jangkaan memerlukan banyak maklumat yang berbentuk reruang dan bukan reruang. Ahris (1990) menyatakan maklumat amat penting bagi tujuan perancangan dan pengurusan. Maklumat mempunyai peranan dalam proses pembuatan keputusan mengenai tindakan yang akan diambil, termasuk pengambilan keputusan strategik dan pengendalian. Kedua, proses bagaimana aktiviti-aktiviti dalarn satu organisasi disusun dalam bentuk kawalan penyelenggaraan. 6

Dengan memiliki maklumat yang lengkap, terkini, tersusun, dan terperinci membolehkan ahli perancang membuat ramalan dan bertindak dengan lebih reponsif untuk mengatasi masalah yang mungkin timbul. Hanya dengan maklumat yang lebih sempuma ten tang sesuatu pembangunan yang hendak dilakukan sahaja ketidaktentuan dalam proses membuat keputusan dapat dikurangkan. Ini kerana pembuatan keputusan yang lebih yakin sahaja memungkinkan keuntungan yang optimum dapat dicapai._ Namun begitu kebanyakan maklumat yang wujud ini adalah dalam bentuk analog seperti peta dan jadual (Burrough, 1986). Dalam peta analog pula, maklumat bukan reruang akan dipaparkan dalam bentuk lorekan, warna atau perkataan dan simbol. Sungguhpun begitu, pengurusan dan perwakilan maklumat dalam bentuk ini amat terhad (Narimah, 1995)., Proses perancangan yang melibatkan penganalisisan banyak maklumat reruang dan bukan reruang sukar dijalankan dengan berkesan melalui peta berbentuk analog yang hanya membenarkan pertimbangan maklumat yang terhad. Selain daripada menggunakan data yang banyak, perancangan juga memerlukan data yang terkini dan konsisten. Tujuannya adalah untuk menjamin keputusan yang diperoleh adalah tepat. Tambahan pula pengurusan dan pengemaskinian data secara manual adalah kompleks. Justeru itu, kajian ini secara langsung cuba menyelesaikan masalah-masalah yang dinyatakan di atas menerusi pembangunan pangkalan data digital menggunakan SMG. 1.3 Matlamat dan Objektif Kajian Daripada isu-isu dan masalah yang telah dibincangkan di atas, kajian ini mempunyai matlamat untuk mengaplikasikan teknologi SMG dalam pembangunan pangkalan data guna tanah digital. Kajian yang dijalankan ini dibahagikan kepada dua fasa iaitu fasa pertarna 7

kajian ini akan memfokuskan kepada pembangunan pangkalan data guna tanah digital bagi kawasan Tanjong Malim. Fasa kedua kajian ini kelak akan membangunkan pangkalan data gun a tanah digital bagi Lembah Bemam secara keseluruhannya. Untuk memastikan ia dapat mencapai matlamat tersebut maka kajian ini mempunyai objektif: a) untuk mengaplikasikan teknologi SMG bagi pembangunan pangkalan data guna tanah digital. b) memaparkan potensi dan keberkesanan aplikasi teknologi SMG dalam perancangan guna tanah. 1.4 Kajian Lampau Semenjak kewujudannya sekitar 1960an, SMG telah digunakan dengan begitu meluas sekali, terutamanya dalam menyelesaikan masalah yang berhubung dengan ruang. Bidang yang banyak mendapat faedah daripada perkembangan SMG ialah bidang perancangan. Ramai penyelidik yang mengaplikasikan SMG untuk menyelesaikan masalah-masalah yang wujud dalam perancangan. Keupayaan SMG sebagai alat yang mampu menyediakan maklumat yang lengkap dan kemaskini membantu ahli perancang untuk membuat perancangan dengan lebih tepat, cepat dan menguntungkan, di samping tidak membawa impak negatifterhadap persekitaran. Menurut Tomlin dan Johnston (1988), SMG berperanan dalam perancangan melalui tiga aspek iaitu pengurusan data secara umum, generalisasi data kepada sesuatu maklumat yang tertentu dan penggunaan maklumat yang tertentu dan seterusnya penggunaan maklumat tersebut dalam proses pembuatan keputusan. 8

(a) SMO dalam pembangunan tanah secara ekonomi dan meninggalkan impak persekitaran yang minimum Kajian yang telah dilakukan oleh Bright (1992) telah menggunakan SMG bagi membantu proses perancangan gun a tanah. Model yang dikemukakan oleh Bright (1992) iaitu "A Land Location and Optimization Technique (ALLOT)", dibentuk dengan tujuan untuk menyediakan satu garis panduan bagi membangunkan tanah dengan lebih ekonomi dan meninggalkan impak persekitaran yang minimum. Model ini telah dibahagikan kepada dua bahagian iaitu CREATE dan MACRO. CREATE merupakan sebahagian daripada model ini yang berfungsi dengan mengambil kira faktor kos pembangunan dan impak persekitaran. Analisis kesesuaian tanah telah dijalankan dalam bahagian ini bagi memastikan kawasan yang dicadangkan sesuai untuk dibangunkan dengan menggabungkan faktor hidrologi, geologi, biologi, guna tanah, ketersediaan ada kemudahan prasarana, dan faktor alam sekitar. Analisis ini memerlukan banyak data yang menerangkan sifat fizikal kawasan tanah dalam bentuk yang mudah diurus. Teknik tindanan peta (map overlay) melalui SMG telah digunakan bagi mengurus dan menganalisis data -yang diperlukan. Model data raster telah digunakan dalam analisis ini. Permulaan model ini ialah dengan menginput data ke dalam pangkalan data. Lima faktor telah dipilih dalam menentukan kesesuaian sesuatu pembangunan bagi kajian ini iaitu tanih, guna tanah, kawasan banjir dan paya, pemandangan dan Iiputan tumbuhan. Setiap faktor akan dibahagikan kepada beberapa kategori yang akan menjadi penentu dalam menilai kos pembangunan dan impak persekitaran. Contohnya tanah akan dibahagikan kepada lapan 9

kumpulan yang mempunyai perbezaan kesesuaian bagi sesuatu pembangunan. Nilai bag! setiap guna tanah yang dicadangkan akan dicampurkan bagi menghasilkan nilai tahap kesesuaian bagi setiap penggunaan tanah yang dicadangkan. Peta yang menunjukkan kawasan yang sesuai bagi sesuatu kegunaan boleh dihasilkan diperingkat ini. Kebanyakan perisian dalam SMG berupaya menjalankan analisis ini bagi menentukan kesesuaian sesuatu lokasi bagi sesuatu kegunaan tertentu. Namun penggunaan yang dicadangkan bukanlah satu penggunaan yang optimum. Selain daripada itu, bahagian ini tidak mempunyai kawalan terhadap pertembungan antara dua kegunaan tanah. Bahagian kedua model ini, MACRO menggunakan hasil an lisis kesesuaian tanah dan mengagihkan perletakan yang sesuai bagi sesuatu aktiviti bagi menjamin kegunaan yang paling optimum. Bahagian ini akan mengambil kira kesesuaian tanah, permintaan terhadap tanah dan pertembungan antara dua jenis penggunaan yang sesuai. Model ini akan membandingkan nilai tahap kesesuaian yang paling tinggi. Sesuatu lokasi dipilih sebagai tapak yang paling sesuai jika penggunaan tanah tersebut memenuhi permintaan dan mempunyai nilai kesesuaian yang tinggi. Oleh itu, model ini difikirkan baik bagi perancangan kerana selain daripada menjalankan analisis kesesuaian tanah, ia telah mengambil kira permintaan terhadap penggunaan tanah dan pertembungan antara beberapa penggunaan tanah dalam menentukan perletakan lokasi sesuatu aktiviti. Walau bagaimanapun model ini telah dibentuk dengan menggunakan kepakaran dalam bidang komputer yang jarang didapati oleh ahli perancang. Penggunaan SMG dalam kajian ini hanya sekadar membantu dalam anal isis kesesuaian tanah. 10

(b) SMG dalam Penilaian Multi-Kriteria dan Multi-Objektif Sementara itu, kajian yang dilakukan oleh Eastman et al. (1995) telah mengaplikasikan SMG dalam perancangan guna tanah yang bersifat multi-kriteria dan multi-objektif. Dalam kajian ini SMG diaplikasikan sebagai alat sokongan keputusan dalam proses pembuatan keputusan bersifat multi-kriteria dan multi-objektif. Mereka telah menggunakan perisian yang terdapat dalam SMG iaitu IORISI melalui prosedur raster. Walau bagaimanapun, kajian yang dilakukan oleh Eastman et ai. (1995) ini juga memberikan pertimbangan yang bersifat fizikal dalam menyelesaikan masalah pertembungan antara dua projek pembangunan di atas lokasi tanah yang sarna. Pertembungan yang wujud ini ialah, ahli perancang berusaha menentukan kawasan mana yang sesuai untuk dibangunkan industri permaidani dan dalam masa yang sarna harus menetapkan juga kawasan yang sesuai untuk aktiviti pertanian. Kajian ini dibahagikan kepada dua bahagian iaitu penilaian multi-kriteria dan pembuatan keputusan multi-objektif. Penilaian multi-kriteria merupakan sebahagian daripada kaedah penyelesaiannya yang berperanan untuk memaparkan petunjuk-petunjuk yang harus diambil kira sebelum pembangunan guna tanah dilakukan. Petunjuk ini diperoleh dengan menggunakan prosedur biasa iaitu kombinasi pemberat linear dan anal isis kesejajaran ketidaksejajaran. Walau bagaimanapun kombinasi pemberat linear secara langsung terdapat dalam raster SMG. Pembuatan keputusan multi-kriteria dalam SMG seperti yang dinyatakan di atas berasaskan kepada kombinasi pemberat linear. Dalam kajian ini, loris I melalui model yang dikenali sebagai MCE telah dibentuk untuk proses tersebut. Walau bagaimanapun dalam skala yang berbeza sesetengah kriteria tidak boleh menjadi ukurannya. Oleh itu ia mernerlukan faktor II

yang telah dipiawaikan sebelum melakukan kombinasi dalam persamaan yang telah dinyatakan. Dalam kes IORISI, modul STRETCH digunakan kepada skala linear iaitu dengan nilainya daripada 0-255, 8-bit julat integer. Sementara itu dalam pembuatan keputusan multi-objektif masalah yang timbul melibatkan aspek objektif yang saling lengkap melengkapi dan objektif berkonflik. Untuk menyelesaikan masalah objektif yang saling lengkap-melengkapi ia boleh menggunakan proses penilaian multi-kriteria. Antara langkahnya ialah dengan mendapatkan satu set peta kesesuaian, satu terbitan dalam konteks objektif yang spesifik, kemudian hantarkan faktor untuk penilaian baru dalam mana-mana objektif pemberat dan gabungkan dengan ringkasan linear. Walau bagaimanapun bagi objektif berkonflik, tanah boleh dibahagikan kepada satu objektif tetapi tidak boleh lebih daripada satu. Tetapi cadangan objektif pilihan harus dibuat. Untuk tujuan ini SMG telah menyediakan suatu model yang terdapat dalam IORISI iaitu RANK dan RECLASS. Sungguhpun begitu, masalah multi-objektif diselesaikan dengan pendekatan matematik yang berada di luar SMG. Terdapat juga modul lain yang boleh digunakan untuk menyelesaikan masalah multi-objektif. Modul yang dimaksudkan ialah modul MOLA (Multi-Objective Land Allocation). Seterusnya Eastman et al. (1995) telah mengemukakan langkah-langkah penyelesaian bagi kedua-dua bahagian. Dalam menyelesaikan masalah yang berhubung dengan penilaian multi-kriteria beliau mewujudkan empat langkah iaitu "establish criteria", "standardize factors", "establish faktors weights", dan "weighted linear combination". Sementara itu untuk penyelesaian masalah bagi pengagihan tanah multi-objektif pula rnereka menggunakan tiga langkah iaitu "rank standardize suitability maps", establish objectives weights" dan "interactively resolve conflicts". Setiap langkah-iangkah yang dinyatakan ini 12

menggunakan modul-modul atau prosedur-prosedur yang terdapat dalam SMG. Jelasnya kajian ini telah menunjukkan keupayaan SMG dalam menyelesaikan masalah dalam perancangan guna tanah dengan lebih jelas. Kajian yang dilakukan oleh Eastman et al. (I995) telah mengaplikasikan SMG dalam perancangan guna tanah yang bersifat multikriteria dan multi-objektif Walaupun SMG mempunyai keupayaan untuk mengubah, menggabungkan atribut, menghitung jarak dan menghasilkan statistik, namun ia masih belum digunakan semaksimum mungkin (Tomlin dan Johnston, 1988). Kerana itu menurut Bright (1992), kebanyakan proses pembuatan keputusan yang melibatkan aspek pengagihan guna tanah dan penentuan penggunaan gun a tanah, SMG hanya dijadikan sebagai alat teknologi sampingan. Jika diperhatikan, penggunaan SMG pada masa kini masih terhad kepada proses mencan kesesuaian perletakan sesuatu aktiviti di sesuatu kawasan sahaja. Nampaknya SMG hanya digunakan secara pasif dan tidak bersungguh-sunggu. Namun begitu, peningkatan dalam keupayaan-keupayaan yang ada dalam SMG apabila diintegrasi dengan analisis statistik diharapkan ia dapat digunakan dengan lebih berkesan dan lebih meluas. Kini SMG semakin diketahui umum dan penggunaannya boleh dikatakan semakin mendapat pertimbangan apabila sesuatu pembangunan yang berhubung dengan elemen reruang hendak dilakukan. 1.5 Reka Bentuk Kajian Dalam bahagian ini pengkaji mengarahkan perbincangan kepada reka bentuk kajian. Ini penting kerana, reka bentuk kajian akan menjadi asas kepada kajian ini kelak. Kajian yang 13

dijalankan ini bertujuan untuk menggunakan SMG dalam pembangunan pangkalan data digital. Reka bentuk kajian ini dipaparkan dalam Rajah 2. Peringkat pertama berhubung dengan mengenal pasti sumber-sumber data. Peringkat kedua, berhubung dengan penyediaan pangkalan data yang melibatkan aspek reka bentuk pangkalan data. Peringkat ketiga ialah peta analog dan jadual yang dikumpulkan dan kemudian diinput ke dalam pangkalan data. Data I Peta Lot I I Jadual I I Peta Topografi ]. Pendigitan,,. Pengeditan Data Digital,. Pangkalan Data Digital Tanjong Malim Rajah 2: Reka Bentuk Kajian 14

(AJ Mengenal Pasti Sumber-sumber Data Sistem maklumat geografi pada asasnya terlibat dengan data yang dirujuk mengikut reruang. Data reruang biasanya diperoleh daripada sumber-sumber seperti peta-peta sedia ada, foto udara, imej satelit, data daripada pengimbas pesawat udara, pengukuran di lapangan dan pangkalan data SMG lain. Data reruang yang diperoleh akan diter ngkan oleh data atribut. Data atribut mungkin diperoleh daripada pengamatan di lapangan, persampelan, soal selidik, data banci dan sebagainya. Secara umumnya, sumber data ini terbahagi kepada dua jenis iaitu sumber primer dan sekunder sarna ada dalam bentuk digital atau bukan digital. Sumber-sumber primer melibatkan pengumpulan sarna ada pengrekodan langsung seperti kerja ukur, pengamatan lapangan, soal selidik atau pengukuran instrumen atau pengrekodan secara jarak jauh iaitu pengukuran dan pengrekodan dibuat di lokasi berasingan seperti temu bual melalui telefon, pengira lalu lintas, perekod hujan automatik, sistem kedudukan global atau kaedah penderiaan jauh yang lain. Sementara itu, sumber sekunder pula boleh terdiri daripada data pentadbiran yang dihasilkan daripada fungsi penyimpanan data harian agensi kerajaan atau swasta seperti rekod kelahiran atau kematian, data lot harta ataupun rekod hujan atau data survei yang dikumpulkan untuk tujuan tertentu sarna ada secara khusus atau dikemas kini mengikut jadual yang telah ditetapkan. Dalam kategori ini termasuklah data daripada banci hinggalah imej yang diambil dengan sistem penderiaan jauh awam. Bagi data reruang, data sekunder yang lazim digunakan ialah peta-peta yang dikeluarkan oleh agensi-agensi kerajaan seperti Jabatan Pemetaan dan Ukur Negara (peta topografi, peta sempadan, peta bentuk bum i), Jabatan Geologi dan Kajibumi (peta geologi), Jabatan Perancangan Bandar dan Desa (peta 15

gun a tanah bandar), labatan Kerja Raya (peta jalan terperinci), labatan Parit dan Saliran (peta saliran), Jabatan Berkuasa Air (talian paip) dan Tenaga NasionaI (talian elektrik). Peta-peta yang dinyatakan ini diperoleh dalam pelbagai skala dan ada juga terhad yang boleh diperoleh cuma selepas mendapat kelulusan khas daripada pihak-pihak tertentu. (B) Reka Bentuk Pangkalan Data Kebiasaannya sesuatu perlaksanaan atau projek SMG melibatkan langkah utama iaitu menentukan objektif, pembinaan pangkalan data dan melaksanakan analisis dan mempersembahkan hasilan. Objektif projek SMG ban yak bergantung pada masalah yang hendak ditangani atau tugas-tugas yang perlu dilaksanakan, hasilan akhir dan kumpulan sasaran. Setelah objektif ditentukan, langkah seterusnya yang paling kritikal dan memakan masa yang lama ialah pembangunan pangkalan data. Pangkalan data yang lengkap dan tepat adalah penting dalam menentukan kualiti produk akhir SMG. Oleh itu, pangkalan data SMG mestilah direka bentuk dengan baik. Reka bentuk pangkalan data ini melibatkan tiga langkah penting iaitu menentukan isi kandungan pangkalan data, definisikan parameter storan setiap atribut dan tentukan pendaftaran koordinat (ESRI, 1990). (i) KenaI Pasti lsi Kandungan Pangkalan Data Langkah pertama dalam mereka bentuk pangkalan data ialah menentukan data yang akan dimasukkan ke dalam pangkalan data tersebut. Proses ini melibatkan tiga langkah iaitu mengenai pasti sifat-sifat geografi dan atribut yang diperiukan, menyusun lapisan-iapisan data dan mengenal pasti peta yang perlu didigitkan. Sifat-sifat geograf dan atribut yang 16

diperlukan ditentukan secara langsung oleh analisis dan tugasan-tugasan yang akan dilakukan dan produk peta yang akan dihasilkan. Setiap sifat mungkin akan memerlukan beberapa atribut. Maklumat keperluan ini biasanya diperoleh melalui analisis keperluan pengguna atau kriteria analisis yang ditetapkan. Apabila sifat-sifat dan atribut yang diperlukan telah dikenal pasti, pengkaji akan mengorganisasikan sifat-sifat geografi tersebut ke dalam lapisan-lapisan peta. Beberapa faktor mempengaruhi organisasi lapisan dalam pangkalan data dan ia berbeza mengikut aplikasi. Antara pertimbangan yang paling lazim digunakan untuk mengorganisasi lapisan-iapisan peta ialah jenis sifat (titik, garisan atau pojigon) dan kumpulan tema sifat. Umumnya, lapisan-iapisan disusun supaya titik-titik, garisan-garisan dan poligon-poligon disimpan dalam lapisan yang berasingan. Misalnya, sekolah-sekolah atau pusat bandar yang diwakilkan sebagai titik disimpan dalam satu lapisan, manakala sungai atau jalan raya diwakilkan sebagai garisan dan disusun sebagai satu lapisan yang lain. Sifat-sifat ini boleh juga disusun mengikut tema yang diwakilkannya. Misalnya, sungai mungkin disusun sebagai satu lapisan dan jalan raya sebagai lapisan yang lain. Walaupun sungai dan jalan raya diwujudkan dalam bentuk garisan, namun adalah munasabah untuk menyimpannya berasingan. Ini kerana atribut kedua-dua sifat ini sangat berbeza, jadi ia harus disimpan sebagai lapisan berasingan yang merujuk kawasan yang sarna. Sungai mungkin mempunyai atribut seperti nama, kelas sungai dan kadar aliran, manakala atribut bagi jalan pula termasuklah nama, jenis permukaan, bilangan lorong dan had laju. Proses mengenal pasti sifat-sifat geografi dan atributnya dan mengorganisasi maklumat ini ke dalam bentuk lapisan akan menentukan peta-peta yang akan terkandung dalam 17

pangkalan data digital yang dibina. Dalam sesetengah kes, lapisan-lapisan peta ini mungkin tersedia dalam peta-peta yang berbeza (seperti peta kadaster yang menunjukkan hanya sempadan lot tanah) atau tanah tersedia dalam format digital. Dalam kes yang lain, pengguna mungkin perlu mengautomasikan Iapisan-lapisan daripada satu peta asas seperti peta topografi. Dalam hal yang sedemikian, adalah lebih baik diwujudkan manuskripmanuskrip peta yang berasingan bagi setiap lapisan memandangkan maklumat yang begitu banyak pada peta asas itu akan menyukarkan proses automasi. Ini biasanya dilakukan dengan menyurih sifat-sifat diperlukan ke dalam bahan lut sinar yang lain. (ii) Mendefinisikan Setiap Atribut Apabila atribut-atribut yang diperlukan bagi setiap lapisan telah dikenal pasti, langkah seterusnya ialah untuk menentukan parameter-parameter khas bagi setiap atribut dan jenisjenis nilai data yang akan disimpan. Langkah ini akan memudahkan pembangunan faik-fail data bagi menyimpan nilai-nilai atribut tersebut, Pada peringkat ini pengkaji akan menentukan atribut yang akan disimpan sebagai aksara sarna seperti nama asalnya, manakala atribut yang mewakili nilai numerik (seperti panjang atau lebar jalan) seharusnya disimpan sebagai nilai sebenar. Tcrdapat sebilangan atribut diterangkan sebagai untaian aksara yang lebih baik diwakilkan sebagai kod di dalam komputer. Sekiranya atribut menerangkan satu kelas, mungkin lebih mudah dan lebih cekap untuk menyimpan kod untuk kelas tersebut dibandingkan dengan satu penerangan. Misalnya, perkataan 'komersil' mungkin boleh disimpan sebagai kod aksara 'C' atau kod nurnerik '02'. Penggunaan nilai atribut dalam bentuk kod memudahkan 18