PENGURANGAN RISIKO BENCANA BERBASIS KOMUNITI:

PENGURANGAN RISIKO BENCANA BERBASIS KOMUNITI: PENELITIAN TERHADAP KOMUNITI DI TAMAN IDAMAN, SERENDAH, SELANGOR Khairul Hisyam Kamarudin l Khamarrul Azahari Razak l Mohd Zaki Bahrudin l Noraini Omar Chong l Rozaimi Che Hasan l Farahhani Kamal SESI TAKLIMAT KUMPULAN PEMEGANG TARUH / KOMUNITI 20 FEBRUARI 2018 Unit Pengurusan Bencana Negeri Pejabat Setiausaha Kerajaan Negeri Selangor Majlis Daerah HuluSelangor Razak School UTM Universiti Teknologi Malaysia Kuala Lumpur Dapatan Kajian dibentang di Persidangan Kebangsaan Geografi dan Alam Sekitar 2017, Universiti Perguruan Sultan Idris, Perak

Dr. Khairul Hisyam Kamarudin Head of Panel (Built Environment & Industrial Design) Head of Research Group (Royal Belum-Temenggor, RB-T) Office Address: UTM Razak School of Engineering & Advanced Technology, Level 7, Menara Razak UTM Kuala Lumpur l Visiting address: 06.34.01, Malaysia Japan International Institute of Technology UTM Kuala Lumpur Doctor of Philosophy in Planning, Oxford Brookes University, UK MSc (by Research) in Urban & Regional Planning, UTM, B. URP (UTM), Dip. URP (UTM) Biodata Dr. Khairul Hisyam Kamarudin >>> more Research interest: Sustainable Rural Planning & Development; Community Based Rural Tourism; Resilient Rural Community; Community Engagement in Planning; Marginalized Group and Poverty Selected National Appointment: Member of policy writer for the National Rural Development Policy-National Transformation 2050 by the Ministry of Regional and Rural Development Malaysia (Jan 2017 present) Expert panel for Strategic Planning on Charting the Future of Regional Development Agencies towards the 11 th Malaysia Plan (2016-2020), by Strategic Planning Department, Ministry of Regional and Rural Development Malaysia (completed) Selected National Level Consultation: Technical project by the Department of Mineral and Geoscience Malaysia Slope Hazard and Risk Mapping (completed) Technical project by the Public Work Department Revision of National Slope Masterplan, 2009-2023 (completed) Technical project by PLANMalaysia Planning Guideline for Resilient Cities to Disasters (on-going) Research consultation with the National University of Singapore Asian Smallholders: Transformation and Persistence (on-going)

PELAN KOMPREHENSIF PENGURUSAN RISIKO BENCANA KOMUNITI Sesi 1 (Pagi: 10.45 12.00 tghari) Kaji selidik isirumah (borang kaji selidik) Borang kaji selidik isirumah pemahaman terhadap risiko dan jenis bahaya/bencana setempat, kesan tahap keseriusan bencana, persediaan diri dan komuniti Pendekatan kuantitatif Penglibatan semua penduduk & kumpulan pemegang taruh Sesi 2 (Petang 2.15 3.30 ptg) Perbincangan Kumpulan Berfokus (FGD) Perbincangan Kumpulan Berfokus (FGD) isu dan masalah dalam pengurusan risiko bahaya/bencana (sebelum, semasa dan selepas); aspirasi dan cadangan menambahbaik (jangka pendek & panjang) Pendekatan kualitatif Penglibatan wakil kumpulan pemegang taruh dalam komuniti

Komuniti & Pengurangan Risiko Bencana Bencana alam merupakan kejadian yang sukar dielakkan + perubahan iklim berisiko meningkatkan kekerapan kejadian hujan lebat yang berpanjangan dan gempa bumi, kemarau dan kebakaran hutan. Kawasan-kawasan yang sebelum ini dianggap selamat daripada banjir mahupun gempa bumi, kini turut dilanda oleh bencana terbabit. Kesannya terhadap kehidupan komuniti adalah besar, memandangkan ramai yang tidak bersedia kerana tidak menjangka akan terlibat dengan situasi tersebut.

Adalah penting untuk menerang dan mendedahkan kepada semua pihak terutamanya komuniti yang tinggal di kawasan berisiko bencana, supaya mereka memahami tandatanda bencana dan seterusnya membentuk strategi-strategi pengurusan dan pengurangan risiko yang bersesuaian. Input daripada komuniti setempat dan membentuk pelan tindakan semakin mendapat perhatian agar komuniti sendiri dapat bersiap sedia mengurus dan bertindak sebelum, semasa dan selepas bencana memandangkan penduduk itu sendiri merupakan kelompok terawal menerima kesan atau risiko daripada bencana.

Kaji Selidik Kajian ini mengambil kes komuniti yang terjejas dengan kejadian tanah runtuh pada 28 November 2016 di Taman Idaman, Hulu Selangor. Kempen kesedaran risiko bencana dan kaji selidik isirumah telah dijalankan pada 25 Mei 2017 dengan kerjasama Unit Pengurusan Bencana, Pejabat Setiausaha Kerajaan Negeri Selangor, Majlis Daerah Hulu Selangor dan Pusat Pencegahan dan Persiapan Bencana-Universiti Teknologi Malaysia Kampus Kuala Lumpur. Objektif penganjuran untuk mendapatkan input daripada komuniti berkaitan pengetahuan lokal dan persepsi mereka berkenaan impak bencana dan amalan pengurusan risiko bencana di peringkat komuniti.

Kawasan Kajian

Pendekatan Kajian Proses pengumpulan data kaedah kuantitatif menerusi borang kaji selidik isirumah. Responden terjejas oleh kejadian tanah runtuh pada tahun 2016 telah dijemput hadir ke program Hari Kesedaran Awam terhadap Pengurusan Risiko Bencana 2017 bertempat di Dewan Orang Ramai Serendah. Dibuat sesi kaji selidik secara temubual berpandukan borang kaji selidik (questionnaire-guided interview) yang dijalankan oleh empat (4) orang pembanci 34 orang responden telah terlibat di dalam kaji selidik yang dijalankan.

Dapatan Kajian Sungguhpun kajian yang dilakukan adalah komprehensif dan mencakupi pelbagai aspek berkaitan pengurangan risiko bencana berbasis komuniti, bagi tujuan pembentangan ini, hanya tiga (3) perkara penting ingin dilihat: (1)kesan bencana terhadap jenis pekerjaan penduduk; (2)kesan bencana terhadap pendapatan bulanan isirumah di Taman Idaman dan; (3)pandangan responden (penduduk) terhadap pengetahuan mereka bagi pengurusan dan pengurangan risiko bencana.

Ringkasan Latar Belakang Responden Kajian (n=34) Maklumat Jawapan % 1 Status Penduduk Taman Idaman 53.0 responden Penduduk Serendah/Sekitar 41.0 Penduduk Desa Anggerik 3.0 Penduduk Desa Melati 3.0 Jumlah 100.0 2 Jantina Lelaki 56.0 Perempuan 44.0 Jumlah 100.0 3 Etnik Melayu 82.0 Cina 15.0 Lain-lain 3.0 Jumlah 100.0 4 Agama Islam 82.0 Budha 18.0 Jumlah 100.0 Maklumat Jawapan % 5 Kategori umur 26-35 tahun 3.0 36-45 tahun 26.0 46-55 tahun 21.0 Lebih 55 tahun 50.0 Jumlah 100.0 6 Status perkahwinan 7 Tahap pendidikan tertinggi Bujang 3.0 Berkahwin 88.0 Ibu tunggal 9.0 Jumlah 100.0 Tiada pendidikan formal 3.0 Sek. Ren. 21.0 Sek. Men. 32.0 Sijil 20.0 Diploma 9.0 Ijazah 15.0 Jumlah 100.0 Sumber: Kajian lapangan (2017)

Kesan bencana terhadap jenis pekerjaan sebelum dan selepas (n=34) Sumber: Kajian lapangan (2017) Secara keseluruhannya tidak berlaku perubahan ketara terhadap jenis pekerjaan responden sama ada sebelum mahupun selepas kejadian bencana (Rajah). Hanya perniagaan sendiri mengalami penurunan kecil 3% selepas bencana. Temubual menunjukkan terdapat beberapa penjaja yang mana tapak gerai mereka telah musnah sepenuhnya akibat kejadian tanah runtuh yang berlaku pada tahun 2016 setelah dibaikpulih, tiada sebarang aktiviti telah dibenarkan menyebabkan mereka perlu berniaga di tapak baharu yang jauh

Perubahan purata pendapatan bulanan isirumah responden sebelum dan selepas bencana (n=34) Penelitian terhadap aspek pendapatan bulanan isirumah bagi tempoh sebelum dan selepas bencana mendapati kejadian yang berlaku tidak banyak mempengaruhi pendapatan isirumah (Rajah). Sumber: Kajian lapangan (2017) Besar kemungkinan sedikit penurunan adalah disebabkan seorang responden (peniaga gerai makanan dan air) yang telah kehilangan sebahagian sumber pendapatan kerana telah dipindahkan ke tapak baharu yang jauh menjadikan hasil jualan berkurangan (Kajian lapangan, 2017). Terdapat juga responden yang enggan berkongsi maklumat berkaitan pendapatan bulanan isirumah, justeru tidak diperolehi maklumat lanjut berkenaan perkara ini.

Persepsi terhadap pengetahuan lokal dan amalan pengurangan risiko bencana di kalangan anggota komuniti (n=34) Suatu analisis menggunakan nilai mean (mean value analysis) telah dijalankan bagi menilai maklum balas responden terhadap beberapa pernyataan yang diajukan berkaitan pengetahuan dan amalan pengurangan risiko bencana di peringkat komuniti: Pernyataan Nilai mean Kesimpulan terhadap pernyataan/respon 1 Saya rasa boleh tahu bencana akan berlaku 2.00 Tak setuju 2 Bencana adalah tidak dapat dielakkan 3.59 Kurang pasti ke arah setuju 3 Rumah kukuh dan mampu bertahan dikala tanah runtuh 2.41 Tak setuju ke arah kurang pasti 4 Tempat tidur dibina kukuh dan selamat 2.68 Tak setuju ke arah kurang pasti 5 Persediaan beg kecemasan bencana 2.29 Tak setuju ke arah kurang pasti 6 Tahu tempat mana untuk berlindung 2.74 Tak setuju ke arah kurang pasti 7 Perlu kongsi pengalaman menghadapi bencana 4.74* Setuju ke arah sangat setuju 8 Kerajaan sedia kemudahan mencukupi menghadapi 4.32* Setuju ke arah sangat setuju bencana 9 Yakin kerajaan akan pulihkan kawasan selepas bencana 4.65* Setuju ke arah sangat setuju 10 Tahu agensi mana perlu dihubungi untuk bantuan 4.03* Setuju 11 Tahu kepentingan aktiviti pengurangan risiko bencana 4.18* Setuju Sumber: Kajian lapangan (2017)

Rumusan & Dapatan Utama Kajian Bencana tanah runtuh yang berlaku di Taman Idaman hanya mendatangkan kesan yang minima terhadap pola pekerjaan dan pendapatan isirumah penduduk, termasuklah mereka yang dipindahkan ketika bencana dan sepanjang tempoh pemulihan jalan. Namun begitu, dapatan temubual dan perbincangan secara kualitatif menunjukkan komuniti yang terjejas secara langsung (Taman Idaman) dan tidak langsung (Desa Anggerik dan Desa Melati) telah melakukan mengubahsuaian terhadap rutin harian memandangkan mereka perlu menggunakan laluan alternatif untuk berulang-alik ke tempat kerja dan untuk mendapatkan keperluan harian.

Tumpuan pengkaji lebih tertumpu kepada penduduk Taman Idaman kerana dirasakan mereka adalah mangsa/kumpulan sasaran yang menerima kesan langsung daripada kejadian tanah runtuh namun kurang melihat kesan bencana terhadap komuniti yang terjejas secara tidak langsung terutama mereka yang tinggal di Desa Anggerik dan Desa Melati (terputus bekalan air dan elektrik apabila berlakunya tanah runtuh di Taman Idaman) perlu dilihat semula untuk kajian masa hadapan. Kaji selidik turut mendapati peranan agensi pengurusan (UPBN, APM, JKR, NADMA) adalah begitu pantas dan berkesan (pulih selepas 25 hari kejadian). Namun, peranan komuniti dan pendekatan bottom-up pula dilihat agak terbatas (iaitu hanya bertindak berdasarkan arahan yang dikeluarkan oleh pihak berkuasa - untuk berpindah dan kembali semula), dan tidak berupaya untuk mewujudkan pasukan pemantau di peringkat komuniti.

Bagi penelitian lanjut pada masa hadapan, tiga tumpuan perlu diberikan supaya dapatan kajian ditambahbaik: 1) Memperluaskan lagi kawasan sasaran bancian dengan memasukkan penduduk di Desa Anggerik dan Desa Melati, selain memantau perkembangan mangsa di Taman Idaman. 2) Mengadakan sesi perbincangan kumpulan berfokus dan bengkel pemurnian pelan tindakan pengurusan risiko bencana di peringkat komuniti (community based disaster reduction plan) dengan mengambilkira ilmu dan pengalaman penduduk yang terlibat dalam kejadian bencana, mengenalpasti agensi yang akan mengambil peranan sebagai agensi peneraju, agensi sokongan dan agensi pemantau. 3) Mengkaji keupayaan dan kapasiti agensi terlibat (manpower, belanjawan, asset, etc.) bagi melaksanakan cadangan langkah yang dikenalpasti di dalam pelan tindakan.

Perbincangan Kumpulan Berfokus (FGD) Penglibatan wakil kumpulan pemegang taruh dalam komuniti 1. Wakil pemimpin masyarakat (JKKK/KRT) 2. Wakil kumpulan wanita 3. Wakil belia 4. Wakil beliawanis 5. Wakil peniaga tempatan/golongan peniaga 6. Wakil badan agama (Surau/Masjid, kuil, gereja, tokong) 7. Wakil NGO 8. Wakil kakitangan kerajaan (dari kalangan penduduk seperti guru etc.) Perbincangan Kumpulan Berfokus (FGD) isu dan masalah dalam pengurusan risiko bahaya/bencana (sebelum, semasa dan selepas); aspirasi dan cadangan menambahbaik (jangka pendek & panjang) Bilangan ideal: 15 20 orang Khairul Hisyam Kamarudin (2017) Sesi FGD bagi pelan tindakan pengurusan risiko bencana di Serendah (25 May 2017)

Komuniti Kump. pengusaha Mempromosi pembinaan keupayaan dalam mencari penyelesaian Penglibatan turut serta komuniti/ stakeholders dalam proses membuat keputusan Siapsiaga Tindak balas Mitigasi PELAN KOMPREHENSIF PENGURUSAN RISIKO BENCANA KOMUNITI Pemulihan Membina / meluaskan networking ke arah perubahan menerusi kata sepakat Agensi Kerajaan Universiti (Pemudahcara) NGOs Mempromosi perkongsian dan kolaborasi Platform mewujudkan kebersamaan di kalangan anggota dalam merangka tindakan Khairul Hisyam Kamarudin (2017)

PELAN TINDAKAN PENGURANGAN RISIKO BENCANA BERBASIS KOMUNITI DI TAMAN IDAMAN, SERENDAH, HULU SELANGOR 25 MEI 2017 5 STRATEGI 22 LANGKAH

JADUAL 1: CADANGAN STRATEGI DAN LANGKAH MITIGASI DAN KESIAPSIAGAAN (FASA SEBELUM)

LANGKAH / PROGRAM Strategi 1.1 Meningkatkan keupayaan dan kecekapan agensi bagi melaksanakan mitigasi dan kesiapsiagaan Langkah 1: Memastikan pembangunan setempat mengambilkira rekabentuk dan kapasiti sistem perparitan dan saliran sedia ada untuk mengelakkan gangguan kepada aliran air selain mengatasi kejadian banjir JANGKA MASA PERLAKSANAAN KOMUNITI AGENSI FASA 1 FASA 2 FASA 3 SASARAN aa AGENSI PENERAJU AGENSI SOKONGAN AGENSI PEMANTAU / / JPS daerah Pejabat Daerah JKR Daerah JPS daerah Langkah 2: Menyediakan kajian kesan (EIA/SIA/TIA/CC) ke atas sebarang projek pembangunan yang memberi kesan langsung mahupun tidak langsung kepada alam sekitar dan kehidupan penduduk (termasuk pembangunan semula bekas lombong, KSAS) Langkah 3: Mewujudkan sistem pengesanan awal pintar yang boleh menjangka pergerakan tanah di kawasan cerun yang berisiko/tidak stabil/pernah runtuh Langkah 4: Meningkatkan penyiasatan dan pemantauan sistem aliran air/perparitan secara berkala / / Pejabat Daerah Jabatan Alam Sekitar (JAS) / / Unit Pengurusan Bencana SUK (UPB-SUK) Pejabat Daerah APM JMG / / / JPS daerah Pejabat Daerah JKKK Pejabat Daerah JAS UPB-SUK JPS daerah Langkah 5: Menyedia dan menambah bilangan staf terlatih dengan ilmu pengurusan emosi/psikologi dan trauma pasca bencana kepada mangsa yang terlibat Langkah 6: Menyediakan dan menambah bilangan staf terlatih bagi memberi bimbingan dan rawatan fisiologi dan latihan kecemasan kepada mangsa yang terlibat / / Pejabat Kesihatan daerah Pejabat Daerah MERCY Pejabat Pendidikan daerah Pejabat Kesihatan daerah / / Pejabat Kesihatan daerah Pejabat Daerah Pejabat Kesihatan daerah Langkah 7: Mewujudkan mekanisma penyebaran maklumat supaya komuniti dapat melakukan pemantauan sendiri berkaitan pergerakan tanah (ceramah/portal/etc) Strategi 1.2 Meningkatkan tahap kesedaran komuniti terhadap kepentingan mitigasi dan kesiapsiagaan Langkah 1: Mempertingkatkan libatsama komuniti di dalam program pembersihan awam serta gotong-royong Langkah 2: Mempertingkatkan usaha kesedaran dan pendedahan komuniti mengenai pengurusan risiko bencana / / / UPB-SUK Pejabat Daerah JMG JPS JKR daerah / / / Pejabat Daerah Alam Flora JKKK/KRT Pejabat Kesihatan daerah / / / Pejabat Daerah APM Bomba Polis Pejabat Pendidikan daerah UPB-SUK Universiti/IPT UPB-SUK Pejabat Daerah UPB-SUK

JADUAL 2: CADANGAN STRATEGI DAN LANGKAH TINDAKBALAS (FASA SEMASA)

LANGKAH / PROGRAM Strategi 2.1 Meningkatkan kerjasama antara agensi dan antara agensi-komuniti bagi mengenal pasti status mangsa serta fasiliti dan harta benda yang terjejas/rosak/musnah semasa bencana Langkah 1: Menambahbaik sistem pengkalan data dan portal maklumat mangsa bencana dan laporan kerosakan/kemusnahan fasiliti dan harta benda JANGKA MASA PERLAKSANAAN AGENSI PENERAJU AGENSI KOMUNITI AGENSI FASA 1 FASA 2 FASA 3 SOKONGAN SASARAN aa / / Pejabat Daerah JKM UPB-SUK AGENSI PEMANTAU Pejabat Daerah Langkah 2: Mengenalpasti dan mengadakan laluan alternatif pada kadar yang segera bagi memudahkan pergerakan mangsa dan penduduk di kawasan berhampiran / / JKR daerah Pejabat Daerah JKR daerah Langkah 3: Mengenalpasti punca kerosakan/gangguan dan menyegerakan pemulihan bekalan elektrik, air dan telekomunikasi bagi kebanyakan penduduk yang terjejas / / JKR daerah Pejabat Daerah Syarikat Penyedia Kemudahan JKR daerah Langkah 4: Meningkatkan tahap keselesaan dan kebersihan Pejabat Daerah UPB-SUK Pejabat / / (tandas dan makanan) di tempat pemindahan mangsa bencana Kesihatan daerah JKM Langkah 5: Mengenalpasti mangsa bencana yang menetap jauh Pejabat Daerah APM / / / dari lokasi pemindahan yang ditetapkan oleh pihak berkuasa Bomba Polis Langkah 6: Mempertingkatkan aktiviti pemantauan dan rondaan ke kawasan kediaman yang telah dikeluarkan arahan berpindah/dikosongkan JKKK Pejabat Daerah APM / / Pejabat Daerah UPB-SUK Polis

JADUAL 3: CADANGAN STRATEGI DAN LANGKAH PEMULIHAN (FASA SELEPAS)

LANGKAH / PROGRAM Strategi 3.1 Menggalakkan pembuatan keputusan yang berkesan bagi mengurus proses pemulihan aa KOMUNITI AGENSI FASA 1 FASA 2 FASA 3 SASARAN JANGKA MASA PERLAKSANAAN AGENSI PENERAJU AGENSI SOKONGAN AGENSI PEMANTAU Langkah 1: Pihak berkuasa perlu menyatakan ketetapan dan keputusan yang diambil bagi membantu komuniti dan peniaga/penjaja tempatan yang terjejas oleh bencana / / Pejabat Daerah JKM MARA Pejabat Daerah Langkah 2: Mengenalpasti lokasi dan tapak baharu yang bersesuaian bagi menempatkan semula para peniaga/penjaja tempatan yang terjejas oleh bencana / / Pejabat Daerah MARA Pejabat Daerah Langkah 3: Mewujudkan dana khas bantuan pemulihan perniagaan kepada peniaga/penjaja tempatan yang layak dan terjejas oleh bencana Langkah 4: Mewujudkan pelan tindakan pemulihan komuniti perniagaan yang terjejas oleh bencana dan Strategi 3.2 Memperbanyakkan inisiatif lokal di dalam usaha pemuliharan kawasan dan komuniti selepas bencana Langkah 1: Mewujudkan tabung amanah pemulihan bencana bagi membantu kumpulan B40 dalam kalangan ahli komuniti / / TEKUN MARA JKM Lembaga Zakat / / Pejabat Daerah MARA TEKUN UPB-SUK Universiti/IPT / / / UPB-SUK JKM Lembaga Zakat TEKUN Pejabat Daerah JKM Langkah 2: Mewujudkan pasukan sukarelawan pemantau di peringkat komuniti Langkah 3: Mewujudkan jaringan komunikasi antara komuniti/taman perumahan dalam menangani isu/menyelaras program berkaitan bencana / / / APM Pejabat Daerah APM JKR daerah RELA / / JKKK JKKK

Prospek Pelan Tindakan Cadangan wakil komuniti dan pihak pengkaji perlu dikembalikan kepada komuniti dan agensi (SDMU, Majlis Daerah, JKR, JPS, etc.) bagi pemurnian (mengadakan sesi bengkel khusus etc.). Proses pemurnian agensi dan komuniti yang lebih mengetahui kapasiti dan kemampuan masing-masing untuk melaksanakan (man power, peruntukan, asset) dan tempoh masa perlaksanaan. PIC yang dikenalpasti perlu memantau kemajuan pelan tindakan dan melaporkan pencapaian dan/atau isu/cabaran/halangan yang wujud bagi perlaksanaan.

Terima Kasih Contact me at khairulhkamarudin. wordpress.com Dr. Khairul Hisyam Kamarudin Email: khisyam.kl@utm.my For more information, kindly visit my website at: khairulhkamarudin.wordpress.com Research Teaching Consultation Supervision 88% Visibility Materials for this lecture note may come from various sources including presentation by Prof Asan Ali, research by Prof Ibrahim and myself. Kindly acknowledge their contributions in citing this note in the future.