PEMBANGUNAN TEBINGAN SUNGAI SARAWAK SEBAGAI CERMINAN KEPADA KESENIAN DAN KEBUDAYAAN ETNIK DI NEGERI SARAWAK LOUIS SPENCER GAYOH Projek ini merupakan salah satu keperluan untuk Ijazah Sarjana Seni Gunaan dengan Kepujian (Pengurusan Seni) Fakulti seni Gunaan dan Kreatif UNIVERSITI MALAYSIA SARAWAK 2007 i
UNIVERSITI MALAYSIA SARAWAK BORANG PENGESAHAN STATUS TESIS / LAPORAN JUDUL: PEMBANGUNAN TEBINGAN SUNGAI SARAWAK SEBAGAI CERMINAN KEPADA KESENIAN DAN KEBUDAYAAN ETNIK DI NEGERI SARAWAK. SESI PENGAJIAN: 2004/2007 SAYA LOUIS SPENCER GAYOH mengaku membenarkan Tesis, Laporan * ini disimpan di Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dengan syarat-syarat kegunaan seperti berikut: 1. Tesis / Laporan adalah hakmilik Universiti Malaysia Sarawak. 2. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat salinan untuk tujuan pengajian sahaja. 3. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat pendigitan untuk membangunkan Pangkalan Data Kandungan Tempatan 4. Pusat Khidmat Maklumat Akademik, Universiti Malaysia Sarawak dibenarkan membuat salinan Tesis / Laporan ini sebagai bahan pertukaran antara institusi pengajian tinggi. 5. *Sila tandakan? / SULIT (mengandungi maklumat yang berdarjah keselamatan atau kepentingan seperti termaktub di dalam AKTA RASMI TERHAD 1972). Mengandungi maklumat Terhad yang telah ditentukan TIDAK TERHAD Oleh Organisasi/badan di mana penyelidikan dijalankan). Disahkan Tandatangan Penulis Tarikh: Tandatangan Penyelia Tarikh: Alamat Tetap: Rh. Juman Sg. Asap, 96900 Belaga, Sarawak. Catatan: * Tesis dimaksudkan sebagai tesis bagi Ijazah Doktor Falsafah, Sarjana dan Sarjana Muda. * Jika tesis ini SULIT atau TERHAD, sila lampirkan surat daripada pihak berkuasa/organisasi berkenaan dengan menyatakan sekali sebab dan tempoh tesis ini perlu dikelaskan sebagai TERHAD. ii
Projek bertajuk Pembangunan Tebingan Sungai Sarawak sebagai cerminan kepada kesenian dan kebudayaan etnik di Negeri Sarawak telah disediakan oleh Louis Spencer Gayoh dan telah diserahkan kepada Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif sebagai memenuhi syarat untuk Ijazah Sarjana Muda Seni Gunaan dengan Kepujian Pengurusan Seni. Diterima untuk diperiksa oleh: (Puan Rahah Hj. Hassan) Tarikh: iii
PENGHARGAAN Penyelidik ingin mengucapkan jutaan terima kasih kepada semua pihak yang terlibat sepanjang kajian ini dijalankan. Terutamanya kepada penyelia, Puan Rahah Hj. Hassan yang memberi tunjuk ajar serta membimbing penyelidik untuk menghasilkan sebuah kajian yang cukup memberansangkan ini. Segala tunjuk ajar dan bimbingan beliau amatlah dihargai dan disanjungi. Penyelidik juga ingin megucapkan jutaan terima kasih kepada semua pensyarah Program Pengurusan seni yang telah memberi sokongan dan bimbingan iaitu Puan Noria Ak. Tugang, Puan Qistina Donna Lee Abdullah, Cik Karen Audrey Samy. Tidak lupa kepada tutor Cik Emma Shuhaida yang sudi untuk berkongsi idea dan cadangan yang amat berguna. Penyelidik juga ingin mengucapkan jutaan terima kasih kepada semua staf bukan akademik Fakulti Seni Gunaan dan Kreatif yang sedia membantu melancarkan kajian ini. Terima kasih sekali lagi diatas bantuan yang telah diberikan. Sebuah organisasi yang amat signifikan dalam kajian ini ialah Kuching Waterfront Management. Organisasi ini telah menyalurkan semua maklumat yang diperlukan oleh penyelidik. Jutaan terima kasih diucapkan diatas kerjasama dan sokongan yang padu yang diberikan kepada penyelidik sepanjang kajian ini. Terima kasih kepada Encik Zacharia Abdulmanan selaku key informant dan Puan Shirley Henry diatas maklum balas dan iv
kerjasama yang diberikan kepada penyelidik. Kedua-dua mereka ini telah memberi kerjasama seratus peratus disamping meluang masa diluar waktu kerja. Selain daripada itu, penyelidik juga ingin mengucapkan setinggi-tinggi penghargaan kepada semua key informant yang telah ditemuramah. Kesemua mereka ini telah menjadi pelengkap kepada proses mengumpul maklumat dan sehinggalah perlaksanaan kajian yang siap. Penyelidik juga berterima kasih kepada rakan-rakan seperjuangan yang sudi menyumbangkan idea-idea mereka yang telah menjadi sumber inspirasi. Idea-idea yang disumbangkan sedikit sebanyak membentuk permulaan yang kukuh disamping melahirkan satu cadangan yang realistik. Tidak lupa juga kepada ahli keluarga yang sentiasa memberi dorongan dan nasihat. Kedua ibu-bapa yang tidak jemu-jemu memberi dorongan untuk lebih berjaya dan menyalurkan kos kajian sepanjang kajian ini dilakukan. Tidak lupa juga kepada kakak, Pauline Gayoh dan Cecilia Gayoh yang sentiasa memberi semangat untuk menghasilkan kajian yang lebih bermutu. Akhir sekali, kepada semua pihak yang terlibat secara langsung mahupun secara tidak langsung dalam menjayakan projek tahun akhir ini. Jadilah seperti mereka yang suka bertanya dan mendengar, kerana akhirnya pasti ada -Louis spencer gayoh- jawapan kepada persoalan v
ISI KANDUNGAN TAJUK PENGESAHAN PENGAKUAN PENGHARGAAN ISI KANDUNGAN SENARAI JADUAL SENARAI RAJAH SENARAI GAMBAR ABSTRAK (BAHASA MELAYU) ABSTRAK (BAHASA INGGERIS) MUKA SURAT i ii iii-v vi-x xi xii xiii-xiv xvi xvii Bab 1: Pengenalan 1.1 Latar belakang kajian. 1.1.1 Sejarah awal Negeri Sarawak dan populasi etnik yang terdapat Negeri Sarawak. 1-10 1.1.2 Sejarah Kuching. 11-13 1.1.3 Sejarah awal, perkembangan dan pembangunan Tebingan Sungai Sarawak. 14-20 1.2 Definisi. 21-22 1.3 Objektif. 23-24 1.4 Hipotesis. 25 1.5 Skop kajian 26-32 vi
1.6 Permasalahan Kajian. 33-34 1.7 Kepentingan Kajian. 35-36 Bab 2: Sorotan Kesusasteraan 2.1 Kaitan dari segi sejarah Negeri Sarawak. 2.1.1 Alice Yen Ho. (1948). Olds Kuching. New York: Oxford University Press. 37-40 2.1.2 Brooke, A. (1982). The Fact About Sarawak. Singapore: Summer Times Publishing. 41-42 2.2 Kaitan dari segi sosial, ekonomi dan pentadbiran Negeri Sarawak. 2.2.1 Malaysian Information Services, Sarawak. Sarawak: 20 Tahun,1963 1983. Singapore: Kim Hup Lee Printing Co. Pte Ltd. 43-44 2.2.2 Aisah Zainab Mahmud. (1993). Sarawak 30 Tahun Merdeka. Kuala Lumpur: Ensimal Sdn. Bhd. 45-46 2.2.3 Tourism Malaysia Corporation, (1981). Sarawak Land of Hornbill:Tourism Master Plan, Summary Report. Kuala Lumpur: Tourist Development Corporation, Malaysia. 47-48 2.2.4 Noakes, L. J. (1950). A report on the Population Census. Kuching: Kuching Government Printer. 49-50 2.3 Kaitan dari segi kesenian etnik di Negeri Sarawak. 2.3.1 Chang Pat Poh. (2004). History of Serian Bidayuh in vii
Samarahan Division Sarawak. Sarawak: The Sarawak Press Sdn. Bhd. 51-52 2.3.2 Sellato, B. (1992). Hornbill and Dragon: Art and culture of Borneo. Singapore: Sun Tree Publishing Private Limited. 53-55 2.3.3 Lucas Chin & Mashman, V. (1991). Sarawak Cultural Legacy: A Living Tradition. Kuching: Society Atelier Sarawak. 56-57 2.3.4 Munan, H. (1988). Sarawak Crafts: Method, Materials and Motifs. New York: Oxford University Press. 58-59 Bab 3: Metodologi Kajian 3.1 Pengenalan. 60 3.2 Lokasi kajian. 61-63 3.3 Sumber Data. 3.3.1 Data Primer. 64 3.3.2 Data Skunder. 65-66 3.4 Populasi. 67-68 3.5 Instrumen Kajian. 69 3.6 Limitasi Kajian. 70 3.7 Rumusan dan Kesimpulan. 71 viii
Bab 4: Analisa data dan dapatan kajian 4.1 Pengenalan. 72-74 4.2 Analisis temuramah bersama responden. 4.2.1 Analisa pendapat responden mengenai pemeliharaan kesenian dan kebudayaan di Tebingan Sungai Sarawak. 75-89 4.2.2 Analisa pendapat responden mengenai penerapan reka bentuk, corak-corak dan motif etnik di Tebingan Sungai Sarawak pada masa kini dan depan. 90-95 4.2.3 Analisa pendapat responden mengenai pembangunan di Tebingan Sungai Sarawak yang mencerminkan kesenian dan kebudayaan etnik di Negeri Sarawak. 96-103 4.2.4 Proses menginterprestasikan reka bentuk, arca, corakcorak dan motif dan yang terdapat di Tebingan Sungai Sarawak. 103-128 4.3 Kesimpulan. 129-130 Bab 5. cadangan dan kesimpulan. 5.1 Pengenalan. 131 5.2 Rumusan. 132-134 5.3 Cadangan. 135-139 5.4 Cadangan untuk kajian akan datang. 140 5.5 Kesimpulan. 141-142 ix
Bibliografi 143-145 Senarai Lampiran A 146-166 Senarai Lampiran B 167-171 x
SENARAI JADUAL Jadual 1.1 Jumlah penduduk mengikut etnik di Negeri Sarawak 2 Jadual 4.1 Jumlah penambahan karya baru di Tebingan Sungai Sarawak 81 Jadual 4.2 Jumlah peruntukkan bagi setiap tahun 86 Jadual 4.3 Jenis dan kadar sewa tapak perniagaan di Tebingan Sungai Sarawak 87 Jadual 4.4 Jumlah pushcart dan meeting point mengikut tahun 89 Jadual 4.5 Jumlah kerja seni yang dikenalpasti di Tebingan Sungai Sarawak mengikut etnik 91 Jadual 4.6 Jumlah kerja seni yang dikenalpasti di Tebingan Sungai Sarawak mengikut kategori 100 Jadual 4.7 Pengarca yang menyumbangkan kerja seni di Tebingan Sungai Sarawak 102 xi
SENARAI RAJAH Rajah 4.1 Proses pemeliharaan unsur-unsur seni yang rosak 80 Rajah 4.2 Carta organisasi Kuching Waterfront Management 82 Rajah 4.3 Proses pembiayaan 84 Rajah 4.4 Proses pengaplikasian arca 94 Rajah 4.5 Proses pengaplikasian corak-corak dan motif 95 Rajah 4.6 Fasiliti moden yang terdapat di Tebingan Sungai Sarawak 97 xii
SENARAI GAMBAR Gambar 1.1 Sir James Brooke 4 Gambar 1.2 Sir Charles Anthony Brooke 5 Gambar 1.3 Sir Charles Brooke 6 Gambar 1.4 Kuching pada tahun 1920-an sehingga 1930-an 12 Gambar 1.5 Kuching pada tahun 1864 15 Gambar 1.6 Kuching pada tahun 1988 18 Gambar 4.1 Keadaan sebelum dan selepas unsur-unsur kesenian di Tebingan sungai Sarawak 78 Gambar 4.2 Going Home arca kayu karya Petrus 106 Gambar 4.3 Untitled, arca granit karya Han Sai Por 107 Gambar 4.4 Majestic Fury arca karya pengarca Sarawak, Henry Muda 108 xiii
Gambar 4.5 Flying of Birds, arca yang dibina oleh Coneybeare Morrisson & United Consultation 109 Gambar 4.6 Celebration of Sarawak, arca karya Ramlan Abdullah 110 Gambar 4.7 Thirsty, arca granit karya C. C. Chan 112 Gambar 4.8 Pak Tambang, panel dinding karya Aaron Crothers dan Tanya Crothers 113 Gambar 4.9 Panel dinding konkrit karya Hasbee daripada Kalimantan, Indonesia 114 Gambar 4.10 Corak etnik Melanau 115 Gambar 4.11 Corak etnik Melayu 116 Gambar 4.12 Corak etnik Melayu 117 Gambar 4.13 Corak etnik Melayu 118 Gambar 4.14 Corak etnik Iban 119 Gambar 4.15 Corak etnik Orang Ulu 120 xiv
Gambar 4.16 Motif dekoratif berbentuk Burung 121 Gambar 4.17 Corak etnik Iban 123 Gambar 4.18 Corak etnik Iban 124 Gambar 4.19 Corak etnik Bidayuh 125 Gambar 4.20 Kawasan berjalan kaki di sepanjang Tebingan Sungai 126 Gambar 4.2 Corak geometrik 127 xv
ABSTRAK Penyelidikan ini dijalankan untuk mengkaji pembangunan yang berlaku di Tebingan Sungai Sarawak sebagai cerminan kepada kesenian dan kebudayaan etnik di Negeri Sarawak. Penyelidik ingin mengenalpasti pembangunan dan penerapan unsur-unsur kesenian dan kebudayaan etnik seperti reka bentuk, corak-corak, motif dan seni bina yang menggambarkan kepelbagaian kesenian di Sarawak. Di akhir kajian ini, penyelidik berharap pembangunan di Tebingan Sungai Sarawak akan berterusan dengan menerapkan nilai-nilai artistik dan ciri-ciri etnik di Negeri Sarawak. xvi
ABSTRACT The research studies the development of the Kuching Waterfront as a facade for ethnic cultures in Sarawak. The researcher would like to identify the development and implementation of in Sarawak s ethnic cultures such as designs, patterns, motives and architecture which showcase the state cultural diversity. The researcher hopes that the development of the waterfront will continue to incorporate the unique character of ethnic art in Sarawak. xvii
BAB 1 PENGENALAN 1.1 Latar belakang Kajian 1.1.1 Sejarah awal Negeri Sarawak dan populasi etnik yang terdapat Negeri Sarawak Negeri Sarawak merupakan sebuah negeri yang mempunyai keluasan paling besar di Malaysia. Keluasan Negeri Sarawak meliputi 124,449.5 kilometer persegi di mana ia adalah satu pertiga (1/3) daripada keluasan Semenanjung Malaysia. Negeri Sarawak terbahagi kepada sebelas (11) bahagian yang ditentukan mengikut kawasan masing-masing. Manakala terdapat dua (2) bahagian baru telah diwujudkan di bawah Administrative Areas Order 1987 iaitu bahagian Betong dan Mukah. Oleh yang demikian, jumlah bahagian yang baru terbahagi kepada Kuching, Samarahan, Sri Aman, Betong, Sarikei, Sibu, Mukah, Kapit, Bintulu, Miri dan Limbang. Setiap bahagian tersebut akan diketuai oleh seorang Residen yang dilantik oleh kerajaan Negeri. Residen ini pula akan dipantau oleh Pegawai Daerah yang mengawasi sesebuah daerah secara rasminya. Residen dan Pegawai Daerah akan bekerjasama untuk memantau setiap daerah yang berada dibawah jagaan masing-masing. (Chang Pat Poh, 2004, p.1). 1
Populasi di Negeri Sarawak merupakan gabungan di antara pelbagai etnik. Pada tahun 2002, populasi penduduk di Negeri Sarawak adalah seramai 2,071,506 orang (sila rujuk jadual 1.1). Jumlah ini mewakili semua etnik yang terdapat di Negeri Sarawak (Chang Pat Poh, 2004, p.4). Etnik Populasi Peratus Melayu 462,270 22.32% Melanau 112,984 6.46% Iban 603,735 29.15% Bidayuh 166,756 8.05% Orang Ulu 117,690 5.68% Cina 537,230 25.94% Lain-lain ( India, Eurasia, Jawa, dll) 8,103 0.04% Bukan warganegara Malaysia 62,738 3.03% Jumlah Keseluruhan 2,071,506 100% Jadual 1.1. Jumlah penduduk mengikut etnik di Negeri Sarawak 2
Negeri Sarawak terletak pada latitud 0 O 50 dan 5 N dan mempunyai longitud 109 O 36 sehingga 115 O 40 E Meridian. Kedudukan Negeri Sarawak pada latitud dan longitud ini meletakkan Negeri Sarawak sebagai sebuah negeri yang beriklim tropika dan mempunyai kelembapan yang tinggi. Manakala Suhu persekitaran pula boleh mencapai 90 F dan kebiasaanya suhu harian adalah antara 76 F sehingga 86 F (Noakes, L. J. 1950, p.1). Jumlah keseluruhan bumiputera di Negeri Sarawak yang terdiri daripada etnik Melayu, Melanau, Iban, Bidayuh dan Orang Ulu adalah satu juta empat ratus enam puluh tiga ribu empat ratus tiga puluh lima orang (1,463,435). Manakala sepanjang tahun 1991 sehingga tahun 2000, pertumbuhan purata tahunan penduduk mengikut daerah adalah 2.24 peratus (%) (Jabatan Perangkaan Malaysia, Negeri Sarawak, p.19). Sejarah Negeri Sarawak banyak mencatatkan penglibatan keturunan keluarga Brooke. Keluarga besar Brooke ini memerintah Negeri Sarawak bermula pada tahun 1840 sehingga tahun 1941. Negeri Sarawak telah diperintah oleh tiga Rajah iaitu Sir James Brooke, Sir Charles Anthony Brooke dan Sir Charles Vyners Brooke. Ketiga-tiga Rajah ini merupakan sebuah keluarga besar yang berasal daripada Britain (Sila rujuk gambar 1.1, 1.2 dan 1.3). Pada tahun 1840, Sir James Brooke telah tiba di Negeri Sarawak. Namun yang demikian pada tahun 1839 beliau pernah menjejakkan kaki ke Negeri Sarawak tetapi berpatah balik ke negara asal beliau iaitu Britain. Penapakan beliau di Negeri sarawak membuka peluang kepada pelantikkan oleh Sultan Brunei iaitu Raja Muda Hashim sebagai 3
Rajah yang pertama. Beliau diberi kuasa untuk memerintah kawasan Tanjong Datu sehingga ke Sungai Samarahan (Malaysian Information Services, Sarawak, p. 4). Gambar 1.1. Sir James Brooke 4
Gambar 1.2. Sir Charles Anthony Brooke 5
Gambar 1.3. Sir Charles Brooke 6
Pada tahun 1861, kawasan yang dikuasai oleh beliau menjadi semakin luas apabila Raja Muda Hashim menyerahkan semua sungai-sungai dan kawasan darat yang meliputi kawasan Sungai Sadong sehingga ke Kidurong. Pada tahun 1864, Negeri Sarawak telah bebas sepenuhnya daripada jajahan Kesultanan Sultan Brunei. Pembebasan Negeri Sarawak ini telah diiktiraf dan disokong oleh Amerika Syarikat dan Britain. Beliau telah memerintah Negeri Sarawak selama lima belas tahun (15) iaitu daripada tahun 1841 sehingga tahun 1868 (Malaysian Information Services, Sarawak, p. 5). Perluasan wilayah ini berterusan semasa pemerintahan Rajah yang kedua iaitu Sir Charles Brooke setelah kematian Sir James Brooke pada tahun 1868. Pada tahun 1890 iaitu sepanjang lima belas tahun (15) pemerintahannya, beliau telah berjaya mengembangkan penguasaan jajahan wilayahnya sehingga ke kawasan Sungai Trusan. Manakala pada tahun 1905 kawasan Lawas telah dibeli oleh beliau daripada British North Borneo Company. Pembelian kawasan Lawas ini melengkapkan lagi penguasaan Sir Charles Brooke. Pemerintahan beliau bermula pada tahun 1868 dan berakhir pada tahun 1917 (Malaysian Information Services, Sarawak, p. 5). Pada tahun 1917, Sir Charles Vyners Brooke telah dilantik sebagai Rajah yang ketiga. Beliau memerintah Negeri Sarawak daripada tahun 1917 sehingga tahun 1941. Semasa pemerintahan Sir Charles Vyners Brooke, beliau telah menubuhkan Supreme Council dan Council Negri. Supreme Council dan Council Negri ini ditubuhkan bertujuan memberi kuasa kepada rakyat tempatan untuk bersuara dan membuat keputusankeputusan penting berdasarkan suara rakyat. Beliau pula memainkan peranan sebagai 7