PERBANDINGAN KOMPOSISI SPESIES IKAN DI KAWASAN AIR KERUB (BROWN WATER) DAN AIR IIITAM (BLACKWATER) DI BATANG O RANG, BALAI RINGIN, SERIAN

PERBANDINGAN KOMPOSISI SPESIES IKAN DI KAWASAN AIR KERUB (BROWN WATER) DAN AIR IIITAM (BLACKWATER) DI BATANG O RANG, BALAI RINGIN, SERIAN Anderson Jawi Ak. Esa QL 624 A541 2005 Sarjana Muda Sains dengan Kepujian (Sains dan Pengurusan Sumber Akuatik) 2005

Perbandingan Komposisi Spesies Ikan di Kawasan Air Keruh (Brown Water) dan Air Hitam (Blackwater) di Batang Kerang, Balai Ringin, Serian. P.KHIDMATMAKLUMA TAKADEMIK UIiIMAS 1111111111111111111111111 1000127077 ANDERSON JA WI AK. ESA Tesis yang dikemukakan ini ialah untuk memenuhi sebahagian daripada syarat untuk memperolehi Ijazah Sarjana Muda dengan Kepujian (Sains dan Pengurusan Sumber Akuatik) Fakulti Sains dan Teknologi Sumber UNIVERSITI MALAYSIA SARA WAK 2005

PENGHARGAAN lutaan terima kasih kepada En. Khairul Adha A. Rahim selaku penyelia projek saya, kerana telah banyak menyumbangkan masa dan memberikan banyak panduan di dalam menjayakan projek ini. Kepada keluarga tersayang yang memberikan sokongan dan dorongan. Kepada saudara Kelvin Pudun selaku pembantu penyelidik yang turut banyak menyumbangkan tenaga dan memberikan idea bagi melaksanakan projek ini. Tidak dilupakan kepada saudara Rudy Simpun selaku ternan seperjuangan yang banyak membantu sepanjang kajian ini dijalankan, begitu juga kepada En. Zaidi Ibrahim, En. Zulkifli Ahmad dan En. Harris Norman yang turut membantu di dalam melaksanakan projek ini. Sekalung budi buat penduduk Balai Ringin terutama sekali kepada Pakcik leman bin Mazuki dan keluarga dan kepada semua pihak yang turut membantu samada secara langsung ataupun tidak langsung di dalam menjayakan projek ini.

SENARAIKANDUNGAN Mukasurat ABSTRAK 1 1.0PENGENALAN 2 2.0 ULASAN KEPUSTAKAAN 5 3.0 BAHAN DAN KAEDAH 3.1 Kawasan Kajian 3.2 Kerja Lapangan 3.2.1 Penggumpulan spesimen 3.2.2 Kaedah pemantauan dan soal selidik Sosio-ekonomi 3.2.3 Identifikasi spesies ikan 3.2.4 Parameter kualiti air 6 8 8 8 9 9 3.3 Analisa Statistik 3.3.1 Indeks diversiti Shannon-Weaver (H') 3.3.2 Indeks Margalefs (D) 3.3.3 Indeks kesamarataan Peilou (J) 3.3.4. Indeks kasamaan Sorensen (Ss) 10 11 11 12 12 4.0 KEPUTUSAN DAN PERBINCANGAN 4.1 Komposisi Spesies 4.1.1 Komposisi spesies di kawasan air keruh dan air hitam 4.1.2 Komposisi spesies di kawasan air keruh 4.1.3 Komposisi spesies di kawasan air hitam 4.2 Indeks Diversiti Spesies 4.3 Parameter Air 14 14 20 23 25 29

5.0 KESIMPULAN 34 6.0 RUJUKAN 35 LAMPlRAN

Perbandingan Komposisi Spesies Ikan di Kawasan Air Keruh (Brown Water) dan Air Hitam (Blackwater) di Batang Kerang, Balai Ringin, Serian. ABSTRAK Anderson Jawi Ak. Esa Program Sains dan Pengurusan Sumber Akuatik Fakulti Sains dan Teknologi Sumber Universiti Malaysia Sarawak Perbandingan komposisi spesies ikan di antara air keruh dan air hitam di Batang Kerang telah dijalankan pada musim hujan (Sept. 2004) dan musim kering (Jan. 2005). Sebanyak 36 spesies daripada 14 famili telah direkodkan di kawasan air keruh dan air hitam. Sebanyak 32 spesies daripada 12 famili telah didapati di kawasan air keruh, manakala 12 spesies daripada tujuh famili didapati di kawasan air hitam. Kawasan air keruh didominasi oleh famili Cyprinidae (63.8 %) manakala kawasan air hitam didominasi oleh Helostomatidae (59.8 %). Perbandingan parameter kualiti air menunjukkan perbezaan di antara kawasan air keruh dan air hitam. Secara relatifnya kualiti air di kedua-dua kawasan adalah rendah dan faktor musim mempengaruhi parameter kualiti air di Batang kerang. Kata kunci: Komposisi spesies, ikan air tawar, air keruh dan air hitam, Batang Kerang. ABSTRACT Comparison of fish composition between brown and blackwater of Batang Kerang was carried out during rainy season (Sept. 2004) and during dry season (Jan. 2005). Thirty six species belonging to 14 families was collected in both brown and black water. Thirty two species belonging to 12 families was found in brown water and 12 species belonging to seven families was found in black water. Brown water area was dominated by Cyprinidae (63.82 %) while the blackwater area dominated by Helostomatidae (59.8 %). There are significant different in water quality observed between brown and blackwater. Water qualities are relatively low in both area and seasonal factor affected water quality in Batang Kerang. Keywords: Species composition, freshwater fishes, brown and blackwater, Batang Kerang.

1.0 PENGENALAN Ikan air tawar rnerupakan surnber rnakanan dan juga rnerupakan surnber protein utarna bagi kebanyakkan rnasyarakat luar bandar (Khan et al., 1996). Dianggarkan kira-kira 900 1000 spesies ikan air tawar telah direkodkan di Asia Tenggara (Kottelat & Whitten, 1993) dan kira-kira 380 spesies daripada itu telah direkodkan di Malaysia (Khan et al., 1996). Ini menunjukkan kepelbagaian spesies ikan air tawar yang terdapat di Malaysia adalah tinggi. Taburan ikan air tawar rneliputi persekitaran lentik termasuk jerarn, sungai dan parit serta persekitaran lotik iaitu tasik buatan rnanusia atau tasik sernulajadi, paya dan kawasan sawah padi (Mohsin & Arnbak, 1983). Sistern sungai rnerupakan habitat utarna bagi kebanyakkan ikan air tawar. Dari segi kualiti air, sungai boleh diklasifikasikan kepada tiga, iaitu: air keruh, air hitarn dan air jernih. Ketiga-tiga jenis sungai ini boleh dibezakan iaitu; sungai air keruh boleh dikelaskan berdasarkan warna airnya yang dipengaruhi oleh kandungan sedirnen atau bedumpur, sungai air hitarn pula boleh dikenalpasti dengan warnanya yang kegelapan dan lutsinar (seperti air kopi atau teh), rnanakala sungai air jernih pula rnernpunyai air yang mempunyai kadar penernbusan cahaya yang tinggi (Saint-Paul et al., 2000). Johnson (1967) rnenyatakan bahawa perbezaan di antara air hitarn dan air asid hutan adalah kurang jelas kerana sering kali bercarnpur antara satu sarna lain (Ng et al., 1994). Fenomena yang sarna ini rnerupakan salah satu rnasalah bagi rnernbezakan jenis air yang terdapat di Batang Kerang. Johnson (1967; 1968) rnendefinisikan air hitarn sebagai air yang berasal daripada hutan paya garnbut yang bersifat asid dengan julat ph antara 3.6-5.9, warna merah-keperangan atau hitarn jika dilihat daripada pantulan cahayanya (Ng et al., 1994; Khairul Adha & Yuzine, 2002). Johnson (1967) rnernbahagikan air hitarn kepada tiga jenis: Gelarn, air hitarn cair dan air hitarn tercernar, dirnana air hitarn cair rnernpunyai saliniti yang rendah dan rnernpunyai 2

persamaan dengan sungai yang berhubung dengan sedikit habitat paya gambut. Air hitam gelam pula merupakan kawasan paya yang didominasi oleh pokok gelam, Melaleuca leucadendron Linneatus, dan kawasan yang serupa dengannya. Habitat ini mempunyai saliniti dan kandungan magnesium yang tinggi, kaya dengan ion sulfat dengan nilai ph yang kurang daripada 4.5. Manakala air hitam tercemar adalah habitat air hitam yang dipengaruhi oleh aktiviti yang menyumbangkan kepada pencemaran air seperti aktiviti pertanian. Di air hitam yang tercemar, nilai ph secara relatifnya adalah tinggi iaitu di atas 5.0. Lebih cenderung kepada warna coklat jika dibandingkan dengan air hitam lain yang lebih dipengaruhi oleh detritus. Berdasarkan ciri-ciri dan sifat kimia air yang dinyatakan oleh 10hnson (1967), kawasan Batang Kerang boleh dikelaskan sebagai air hitam, namun dari jenis yang berbeza. Pengkelasan kawasan air keruh di dalam kajian ini adalah berdasarkan kepada 10hnson (1967) yang mengiktiraf 'air hitam tercemar' adalah air yang berwama coklat dan mempunyai ph yang lebih tinggi (Ng et al., 1994). Ini sedikit berbeza dengan air keruh seperti yang dinyatakan oleh Giller & Malmqvist (1998) yang menyifatkan air keruh mempunyai kandungan bahan terampai yang tinggi dengan kehadiran lumpur dan kelodak, tinggi bahan bukan organik terlarut dan lebih cenderung bersifat alkali. Giller & Malmqvist (1998), berpendapat bahawa keupayaan sesuatu spesies untuk hidup di sesebuah habitat akuatik adalah bergantung kepada keupayaan organisma tersebut menyesuaikan diri di dalam sesuatu habitat yang dipengaruhi oleh faktor biotik dan abiotik. Perbezaan sifat-sifat air ini merupakan salah satu faktor abiotik yang mungkin mempengaruhi koposisi spesies ikan di sesebuah ekosistem air tawar. Sebelum 10hnson (1967) dan Ng et al. (1994), belum ada kajian teliti yang dijalankan bagi melihat perkaitan antara taburan ikan dan aspek fiziko-kimia air di antara kepelbagaian 3

jenis air hitam di Malaysia. Ng et al. (1994) mengkategorikan spesies ikan yang terdapat di kawasan air hitam terbahagi kepada tiga jenis: euritopik, stenotopik air berasid dan stenotopik air hitam berasid. Spesies euritopik merupakan spesies yang biasa ditemui dan berkembang di air neutral sehinggalah ke persekitaran yang sedikit berasid atau sedikit beralkali, hinggalah kawasan sungai hutan. Stenotopik pula merupakan spesies yang biasa didapati di kawasan sungai hutan yang dipengaruhi oleh aktiviti manusia seperti aktiviti pertanian, dan hanya ditemui di kawasan air berasid (PH kurang dari 6), dan biasanya mampu berkembang di kawasan air hitam. Spesies stenotopik air hitam berasid terhad kepada air yang berasid tinggi, air hitam yang pekat, dan biasanya terdapat di kawasan sungai hutan (Ng et al., 1994). Objektifkajian ini adalah untuk: (1) Mengenalpasti kepelbagaian komposisi spesies ikan air tawar yang terdapat di antara air keruh dan air hitam di Batang Kerang; (2) mengenalpasti spesies ikan air tawar yang terdapat di antara air keruh dan air hitam di Batang Kerang, dan (3) membuat perbandingan parameter fiziko-kimia air di antara air keruh dan air hitam, dan hubungannya dengan kepelbagaian spesies ikan yang mendiami Batang Kerang, Balai Ringin Serian, Sarawak. 4

2.0 ULASAN KEPUSTAKAAN Kajian mengenai kepelbagaian spesies ikan air tawar di Kepulauan Borneo pertama sekali telah dijalankan oleh Bleeker iaitu sekitar 1851-1860 yang merekodkan sebanyak 111 spesies ikan (Inger & Chin, 1990). Antara penyelidikan mengenai ikan air tawar di Kepulauan Borneo ialah di Utara Borneo (Inger & Chin, 1969; Watson & Balon, 1984), di Borneo Barat (Roberts, 1989), Taman Sayap Kinabalu (Nyanti, 1995), Taman Bukit Tawau (Nyanti et al., 1995), dan di Taman Banjaran Crocker (Khairul Adha et al., 2001). Penyelidikan mengenai ikan air tawar di Sarawak telah dijalankan di hulu Sungai Rajang (Nyanti et al., 1995), Dataran Tinggi Bario (Nyanti et al., 1998), Sungai Layar dan Sungai Spak di Betong (Kelvin et al., 2002) dan di Dataran Tinggi Ba' Kalalan, Lawas (Kelvin et ai., 2003a). Walaupun kajian-kajian yang telah dijalankan di Kepulauan Borneo ini melibatkan pelbagai ekologi air tawar, namun belum ada kajian yang spesiftk dijalankan bagi membandingkan komposisi spesies ikan air tawar yang mengambil kira aspek fiziko-kimia air di kawasan air hitam di Sarawak. Kajian secara ekstensif di kawasan air hitam di Sarawak dan Kalimantan masih kurang (Khairul Adha & Yuzine, 2002). Setakat ini, hanya beberapa kajian yang mengenai kepelbagaian spesies ikan di kawasan air hitam di Sarawak iaitu di Sungai Bakong (Kelvin et al., 2003b; Murtedza et al., 2000), di Samarahan (Khairul Adha & Yuzine Esa, 2002; Duriana, 2004) dan di Batang Kerang (Khairul Adha, 2004). Kajian mengenai ikan di kawasan air hitam atau air paya gam but kebanyakkan dijalankan di Semenanjung Malaysia seperti (Tweedie, 1952) dan tertumpu di kawasan hutan paya di Utara Selangor (Johnson 1967; Davies & Abdullah, 1989; Ng, 1994; Ng et ai., 1994; Beamish et al., 2003) dan di Tasek Bera (Mizuno & Furtado, 1982). 5

3.0 BAHAN DAN KAEDAH KAJIAN 3.1 Kawasan Kajian Batang Kerang yang terletak di Balai Ringin merupakan sebuah sungai yang penting sebagai pengangkutan air dan juga membekalkan sumber protein iaitu ikan air tawar untuk masyarakat Iban dan Melayu yang merupakan masyarakat tempatan di kawasan terse but. Air di Batang Kerang boleh dibezakan kepada dua jenis iaitu air keruh dan juga air hitam. Persempadanan zon air hitam dan air keruh boleh dilihat di antara Batang Kerang (air keruh) dan juga Sungai Semada (air hitam). Sungai Semada merupakan salah satu cabang ataupun anak sungai di Batang Kerang yang berhubung dengan kawasan dataran banjir yang dikenali sebagai Padang Angus, Padang Bakong, Padang Semada, dan Padang Belatok. Kawasan ini dikelilingi kawasan hutan paya gam but yang kerap kali menjadi dataran banjir semasa musim hujan. Kandungan bahan organik terlarut yang tinggi menyebabkan air sungai yang berhubung dengan dataran banjir ini kehitaman. Kajian ini melibatkan enam stesen iaitu tiga stesen di kawasan air keruh (Batang Kerang) dan tiga stesen lagi di kawasan air hitam (Sungai Semada) seperti yang ditunjukkan oleh Rajah 1. Lokasi setiap stesen kajian direkodkan dengan menggunakan alat Global Positioning System (GPS), (Model Garmin 76( 2001 GARMIN Corporation; Ralat: ±15 meter). Rajah 1 menunjukkan peta kawasan kajian. 6

1 km u t Kanan -...,, """ \, Sunaai f Enaeltang \ Baru, \., ~ \.-, l, C J I, t' \,, ~'" \. \,, ",, I" ~,... 1, " I { \ f, "', \" '\ J t Rajab 1: Peta menunjukkan kawasan kajian di Batang Kerang dimana Stesen 1, 2 dan 3 merupakan kawasan air keruh manakala Stesen 4, 5 dan 6 merupakan kawasan air hitam. 7

3.2 Kerja Lapangao Kerja lapangan dijalankan sebanyak dua kali iaitu pada 16-18 September 2004 ketika musim hujan yang membentuk dataran banjir yang meliputi kawasan hutan paya gambut yang luas di sekitar Batang Kerang. Manakala kajian kedua telah dijalankan pada musim kering iaitu pada 29-30 Januari 2005, dimana persempadanan di antara kawasan air keruh dan air hitam dapat dilihat denganjelas pada waktu ini berdasarkan kepada warna air. 3.2.1 Pengumpulan spesimen Pukat insang pelbagai saiz iaitu di antara 1" hingga 3" digunakan untuk menangkap ikan di setiap stesen. Selain daripada pukat insang, 'selambau' juga turut digunakan memandangkan kaedah ini amat sesuai bagi kawasan yang berarus. Selambau merupakan sejenis alat menangkap ikan tradisi yang penting di dalam aktiviti perikanan dikalangan masyarakat di Batang Kerang. Aktiviti penangkapan ikan oleh masyarakat tempatan dengan kaedah selambau lebih tertumpu di kawasan air keruh berbanding dengan kawasan air hitam. 3.2.2 Kaedah pemantauan dan soal selidik sosio ekonomi Soal selidik juga dilakukan di kalangan penduduk yang terlibat diri di dalam aktiviti perikanan di Balai Ringin. Ini termasuklah menemuramah para nelayan dan juga penjual ikan di pasar Balai Ringin. Kaedah ini juga turut melibatkan penggumpulan dan pengenalpastian spesies ikan yang terdapat di Batang Kerang. Antara maklumat yang diperolehi ialah nama tempatan ikan, lokasi penangkapan, harga pasaran ikan, jumlah pendaratan harian dan maklumat mengenai musim tertentu bagi sesetengah spesies ikan. Sepanjang tempoh kajian, iviti pemantauan dan soal selidik dilakukan sebanyak lima kali selain membeli spesimen UII:I11-va spesies ikan untuk identifikasi. 8

3.2.3 Identifikasi spesimen ikan Spesimen ikan yang dikumpul dikenalpasti dengan berpandukan kepada Mohsin & Ambak (1983), Inger & Chin (1990) dan Kottelat & Whitten (1993). Kesemua spesimen dikelaskan mengikut taxa yang terendah sekali berpandukan rujukan yang sedia ada. Jumlah tangkapan dan jumlah spesimen mengikut spesies akan direkodkan untuk analisa statistik. Pengukuran ke atas spesimen ikan dilakukan dengan mengukur berat (gram), panjang piawai (sentimeter) dan panjang keseluruhan (senti meter). Kesemua spesimen diawet dengan etanol 70% selepas 48 jam dan disimpan sebagai rujukan di muzium iktiologi UNIMAS. 3.2. 4 Parameter kualiti air Bacaan parameter fiziko-kimia air seperti oksigen terlarut (DO), ph dan suhu direkodkan seeara in-situ. Oksigen terlarut (DO) dan suhu air ditentukan dengan meter DO (CyberScan 00 300/310; EUTECH INSTRUMENT), manakala baeaan ph diambil menggunakan meter ph model (CyberScan ph 10& ph 100; EUTECH INSTRUMENT) Keadaan persekitaran dan morfologi sungai seperti keadaan cuaca, jenis hutan, dan kadar penembusan cahaya juga turut diambil kira. Sechii disc (diameter 20 cm) pula digunakan untuk menentukan jarak penembusan cahaya di dalam air dan pengukuran dilakukan di dalam unit sentimeter (em). Sampel air pada setiap stesen juga turnt diambil untuk analisis nutrien dan jumlah bahan terampai (TSS). Sampel air untuk analisa nitrat dan ammonia-nitrogen diawet dengan meletakkan sampel di bawah suhu -20 C dalam botol 100 ml, manakala sampel air untuk jumlah bahan terampai (TSS) disimpan di dalam botol 2.0 L untuk dianalisa di makmal. Jumlah bahan terampai ditapis menggunakan penapis gentian 45 mikrometer (11m). S.L.-J. ujian dijalankan penapis dibasahkan dengan air suling dan dikeringkan di bawah 9

suhu 103-105 C sehingga berat penapis tidak berubah. Selepas itu jisim penapis yang telah kering diukur dan dicatatkan dalam unit milligram (mg) sebagai bacaan pertama (A). Pam digunakan untuk mempercepatkan proses penapisan, selepas itu penapis dan bahan terampai yang terperangkap akan dikeringkan di bawah suhu 103-105 C sehingga berat penapis dan kandungan bahan terampai tidak berubah. Kemudian bacaan berat kandungan bahan terampai dan penapis yang telah kering dicatatkan dalam unit milligram (mg) sebagai bacaan kedua (B). Kandungan bahan terampai di dalam air dicatatkan dalam mg/l, untuk mendapatkan bacaan ini rumus dibawah boleh digunakan: (Baeaan kedua (B) - Baeaan pertama (A)) x (looo/c) Dimana; C = isipadu air yang ditapis dalam unit milliliter (ml). Kaedah ini merujuk kepada APHA (1998), tiga replikat dibuat bagi menentukan jumlah bahan terampai pada setiap stesen. Dalam kajian ini dua parameter diambil untuk analisa nutrien iaitu nitrat dan ammonia. Bagi nitrat kaedah Cadmium Reduction digunakan dan bagi ammonia-nitrogen pula melalui kaedah Nessler, Kesemua ujian dilakukan dengan menggunakan Spectrophotometer Hach (1996-2000) Model DR/2010. 3.3 Anatisa Statistik Data yang dikumpul dianalisa dengan menggunakan perisian SYST AT (VERSION 7.0 1997, SPSS) dan Microsoft Office Excel 2003. Struktur komuniti ikan pula dianalisa menggunakan Indeks Diversiti Shannon-Weaver (H') (Shannon & Weaver, 1963), Indeks 10

Kesamarataan Spesies Pielou (J) (Peilou, 1996) dan Indeks Margalefs (D) (Margalef, 1968) dan Indek Kesamaan Sorensen (Ss) (Waite, 2000). 3.3.11ndeks diversiti Shannon-Weaver (H') (Shannon & Weaver, 1963). Kaedah ini pula digunakan untuk menentukan kepelbagaian spesies ikan yang terdapat di air hitarn dan air putih dengan menggunakan data yang terkumpul. Pengiraan berasingan dilakukan bagi menentukan perbezaan indek kepelbagaian spesies di antara kedua-dua jenis sungai. Formula ynag digunakan adalah seperti yang ditunjukkan di bawah: H' = n log n - ~fi log fi N Dimana; n = saiz sampel, ia merangkumi semua spesimen yang ditangkap di setiap stesen di kawasan air hitam atau air keruh. fi =bilangan individu untuk setiap spesies. N = bilangan individu bagi semua stesen di kawasan air hitam atau air keruh. 3.3.11ndeks MargaJe/,s (D) (Margalef, 1968). Kaedah ini digunakan bagi menentukan kekayaan spesies yang terdapat di antara gai air hitam dan sungai air keruh. Formula yang digunakan ialah seperti di bawah: 11

- D-<S-O I _ LoglON. Dimana; S = bilangan spesies yang terdapat di kawasan air hitam atau air keruh. N = bilangan individu bagi semua stesen di kawasan air hitam atau air keruh. 3.3.3lndeks kesamarataan Pielou (J) (Peilou, 1996). Kaedah ini digunakan untuk membandingkan keseimbangan spesies di antara keduaduajenis sungai. Fonnula yang digunakan adalah seperti di bawah: J = H' LoS Dimana; H' =diversiti spesies di air hitam dan air keruh. S = jumlah bilangan spesies di air hitam dan air keruh. 3.3.4Indeks kesamaan Sorensen (Ss) (Waite, 2000). Indeks kesamaan Sorensen digunakan bagi membandingkan komposisi spesies di air keruh dan air hitam (Saint-Paul et ai., 2000). Keputusan adalah berdasarkan bilangan spesies g dikumpul di kedua-dua lokasi yang berbeza bagi menentukan nilai kesamaan di antara mi. Fonnula yang digunakan adalah seperti di bawah; 12

Ss = 2aJ2a(bc) Dimana; a =bilangan spesies yang terdapat di kedua-dua lokasi b =bilangan spesies yang terdapat di lokasi 1 tetapi tidak terdapat di lokasi 2 c =bilangan spesies yang terdapat di lokasi 2 tetapi tidak terdapat di lokasi 1. 13

4.0 KEPUTUSAN DAN PERBINCANGAN 4.1 Komposisi Spesies 4.1.1 Komposisi spesies di Hatang Kerang 35 32 30 25 12 14 Famili D Spesies 10 5 o Hitam Lokasi Keruh Rajah 2: Perbandingan bilangan famili dan spesies ikan di antara air keruh dan air hitam, Batang Kerang, Balai Ringin. Rajah 2 menunjukkan perbandingan komposisi famili dan kepelbagaian spesies ikan dari kawasan air keruh dan air hitam. Sebanyak 36 spesies yang terdiri daripada 14 famili telah dikenalpasti di kedua-dua lokasi air hitam dan juga air keruh. Secara keseluruhan, komposisi spesies ikan di kawasan air keruh adalah lebih tinggi berbanding dengan air hitam. Sebanyak 32 spesies ikan telah direkodkan di kawasan air keruh, manakala 12 spesies ikan dari kawasan air hitam. Keputusan ini menyokong pendapat Johnson (1968) yang mendakwa bahawa kawasan air hitam rendah dari segi reproduksinya (Ng et al., 1994) 14

f~1 ' ),...! Sama...ahan 45 42.7 40 l J 35 30 25 21.8 20 15 10 7.7 7.3 4.7 5 3.8 l 4.7 2.6 1.3 1.3..L_. ~... 0.4 0.4 0.9 0 I I - Famlli ~ b 3: Komposisi famili ikan di kawasan air keruh dan air hitam di Batang Kerang, Balai Ringin. Rajah 3 menunjukkan peratusan kepelbagaian famili ikan di Batang Kerang. Daripada 234 individu yang dikumpul di kawasan air keruh dan air hitam, Cyprinidae merupakan famili yang dominan di kedua-dua kawasan iaitu 42.7 % diikuti oleh famili Helostomatidae (21.8 %) dan Bagridae (7.7 %). Khairul Adha et al. (2004) dan Manshhor et al. (1999) turut menunjukkan bahawa habitat air hitam didominasi oleh famili Cyprinidae. Beberapa kajian turut membuktikan bahawa famili Cyprinidae mendominasi habitat air tawar di Borneo seperti di ungai Baram (Watson & Balon, 1983), Barat Borneo (Robert, 1989), Utara Borneo (Inger :.t Chin, 1990), Dataran Tinggi Bario (Nyanti et al., 1998), Tanah Tinggi Ba'Kalalan (Kelvin ai., 2003a), dan Sungai Balung, Tawau (Kelvin et al., 2003c). Keputusan ini menyokong bmlvatll8jl oleh Zakaria (1994) yang menyatakan bahawa habitat air tawar di Asia Tenggara,..ClommaSl oleh famili Cyprinidae. Bilangan keseluruhan spesies ikan yang terdapat di Batang Kerang adalah lebih tinggi clibandingkan dengan beberapa kajian yang dijalankan di Sarawak seperti di Dataran 1999), Sungai Bakong (Murtedza et al., 2000; Kelvin et al., 15

2003b), Tanah Tinggi Ba'Kalalan (Kelvin et al., 2003a), dan Samarahan (Khairul Adha & Yuzine, 2002; Duriana, 2004). Tetapi lebih kecil jika dibandingkan dengan kajian yang dijalankan di sungai besar seperti di Sungai Baram (Watson & Balon, 1983). Terdapat spesies yang jarang dijumpai di Malaysia seperti yang dinyatakan oleh Ng et 01. (1994) didapati di kawasan air keruh iaitu Ompok leiacanthus dan Clarias nieuhofl di bwasan air hitam. Selain itu terdapat beberapa spesies seperti yang ditemui oleh Johnson (1967) di Utara Semenanjung Malaysia, didapati di Batang Kerang iaitu Rasbora ClIIIdimaculata, R. pauciperforata, Kryptopterus macrocephalus, Si/urichthys hasseltii dan Luciocephalus pulcher. Tweedie (1952) menyatakan bahawa Luciocephalus pulcher merupakan spesies yang unik dimana ia menyimpan atau menyembunyikan anak di dalam mulut. Johnson (1967) pula menyatakan bahawa spesies ini merupakan pemangsa yang mengendap dan memakan ikan-ikan kecil. Selain itu beberapa spesies ikan pemangsa lain seperti Channa lucius, Clarias spp., Mystus spp., Hemibagrus nemurus dan Oxyeleotris 1fIQ1'WIOrata turut didapati di kawasan Batang Kerang. Lee & Ng (1994) menyatakan bahawa Channa lucius menduduki kawasan yang berarus deras dengan suhu 24-29 C pada ph 5.5-6.0 atau kurang. Batang Kerang merupakan salah satu habitat yang mempunyai ciri-ciri yang boleb menampung spesies ini. Kaedah penangkapan yang berbeza merupakan salah satu faktor yang mempengaruhi bijangan spesies dan individu yang dikumpul dari kedua-dua kawasan air hitam dan air keruh.!l'ellairaan yang dibuat termasuk ikan yang dibeli daripada nelayan tempatan. Kawasan ikan di Batang Kerang lebih tertumpu kepada kawasan air keruh yang ;'IDClOg1pmwm pelbagai kaedah seperti selambau, pancing, pukat dan tangguk. Ini adalah ~da!i8dw1 pengalaman masyarakat tempatan yang mendapati taburan ikan di kawasan air lebih tinggi daripada kawasan air hitam. Faktor ini menyebabkan hampir kesemua 16

1; 1:1' ikan yang dijual di pasar Balai Ringin adalah daripada kawasan air kernh. Nelayan ditcmuramah menyatakan hanya 1 daripada 14 selambau di sepanjang Batang Kerang i.leulk di kawasan air hitam. Oleh itu keputusan bagi perbandingan komposisi spesies di air keruh dan air hitam mungkin menunjukkan ralat dengan perbezaan yang agak ;;~!55" Kaedah yang lebih sesuai dengan mengambil kira faktor morfologi sungai harns dititik ~:._atlalll untuk kajian pada masa akan datang. 17

IIdIUlI: Taburan komuniti ikan di kedua-dua lokasi. Air Keruh Air Hitam Anabas testudineus Leiocassis micropogon Mystus baramensis Mystus micracanthus Hemibagrus nemurus Trichogaster pectoralis Trichogaster trichopterus Channa lucius Clarias batrachus Clarias macrocephalus Clarias nieuhoji Clarias teijsmanni Pangio semicincta Cyclocheilichthys apogon Hampala macrolepidota Osteochilus enneaporos Osteochilus hasseltii Osteochilus kappenii Oxygaster anomalura Puntius sp. Puntius orphoides Puntius Iineatus Rasbora caudimaculata Rasbora pauciperforata Bostrychus sinensis Oxyeleotris marmorata Eleotris acanthopomus 18

Air Keruh Air Hitam Prinobutis dasyrhynchus Pangasius sp. Krytopterus macrochephalus Krytopterus schilbeides Ompok leiacanthus Silurichthys hassellii Silurichthys phaiosoma 19