Te Kawa a Māui MAOR 311 Tiri Te Wana Wana Māori Language 3 Trimester 1 2008
IMPORTANT Please read and note the information on the back page of this course outline
MAOR 311 Tiri Te Wana Wana / Māori Language 3 Trimester 1 Course Outline 2008 Tamaiti akona ki te whare Tūnga ki te marae e tau ana He mea tiki atu te whakataukī kei runga ake nei hei wairua karapoti, hei kaipupuri mauri mō tēnei akoranga, tērā e āta tau iho ai o koutou tapuwae, e whakamau ai hoki tō titiro ki te kaupapa nui o te karaihe nei, otirā, ko te ako, ko te kōrero, ko te wānanga i tō tāua nā reo rangatira, ka mutu, kia mahara ake, ko Te Tumu Herenga Waka te marae, ko te Rangiāhuta te tangata, ā, Ko Te Kawa a Maui te kura. No reira nau mai haere mai, e tia nei ko koutou ngā punenga, ko koutou te hunga e manakonui mai ana ki ngā huapairere kei roto i te reo e whakakenakena mai ana ki a koutou, no reira e ara ki runga puritia tēnei taonga nānā tātau i karanga, nānā tātau i whakahuihui. 1 KO NGĀ WHAKAHAERE Course Organisation 1.1 Ko te Pūkenga Tonga Karena Room 210, 50 Kelburn Parade 04 463 5444 tonga.karena@vuw.ac.nz Haora Wātea Rāmere 1 2pm 1.2 Ngā Akoranga Ngā Rā Te Wā Te Wāhi Rāhina 10 11.50am EA001 Rāmere 10 11.50am EA001 1.3 Noho Marae Hei te 6 o Haratua te wā mo te noho marae. $15 te utu ā, me hoatu tō moni ki te hēkeratari i mua noa atu i te wā mō te huihuinga. 1.4 Ngā Hāora Mahi Kei te taumata tau tuatoru a Tiri Te Wana Wana nā reira e tika ana kia māturu te werawera o tō rae mo te 18 hāora ia wiki. (Kei roto i tēnei kāhiti ngā akomanga nui, whāiti hoki.) 1.5 Mō Ētahi Atu Whakarite Kei te papapānui i 50 Kelburn Parade (50KP) e whata ana ētahi atu kōrero e pā ana ki ngā mahi me ētahi atu kaupapa ka ara ake mō Tiri Te Wana Wana. Te Kawa a Māui 1
1.6 Mō Ngā Tuhinga Katoa Me tuku mai ngā tuhituhinga katoa ki te Pouaka Tuhituhi (Assignment Box) 50 Kelburn Parade. Kauā e homai ki ahau, e hoatu rānei ki tētahi o o hoa. 1.7 Tikanga Tuhi Mehemea kāre anō koe kia mōhio he tikanga tuhi, he kaupapa here, wā Te Kawa a Māui mō ngā tuhinga roa, kaupapa rangahau otirā mo te katoa o āna kaupapa ako mai i te Tohu Māoritanga ki te Tohu Kairangi. Kia mārama pai ai koe hokona te pukapuka Te Kawa a Māui; Academic Writing Guide 2007 Edition i te Student Notes Distribution Centre. NB: Me whai rawa koutou i te tikanga tuhi e hāngai pū ana ki te mea o Harvard. 2 KO NGĀ WHĀINGA ME NGĀ MAHI Aims, Objectives and Content Ko ngā mahi o Tiri Te Wana Wana he titiro, he tātari i te whakamahi o te reo i te huhua o ngā whakarite. Otirā ko te āta wherawhera i ngā tūāhua kōrero Māori, Pākehā, ka wānanga, ka tātari kia mārama ka tahuri ai ki te hanga i āu ake kōrero mō ngā tūāhua whakaritenga. Ko tōna tikanga he ako i te hōhonutanga atu o te whakatakoto i te kupu i te kōrero e kitea ai te matatau ki te reo rangatira. Waihoki, he ako i a koutou ki te tuhituhi ki runga ano i te taumata o te whare wānanga nei, inā rā, kia āhei koutou ki te tuhi i tētahi tuhinga ōkawa he academic writing tēnei. I tua atu i tērā, ka whakapakarihia te taha whakarongo, mā roto mai i te whakamātau i a koutou ki ngā mahi aroā kōrero, he whakautu pātai, me te āhua o tō whakakuhu i a koe ki roto i ngā kōrero. Āpiti atu ki tērā, kia whai wāhi anō koutou ki te tātari, ki te wānanga i ngā huarahi ako o te reo, kia mātau ai koutou ki te whakapūaki i ngā tūāhuatanga o ngā huarahi ako e hāngai pū ana ki te huarahi kei te whāia e koe. Ko tētahi anō mea i whakaritea hei whakapakari i tō koutou nā reo ko te aronui atu ki ngā mahi whakapākehā me ngā mahi whakamāori. Hei konei ka āta tirotiro ki te whakatakoto o te kupu, ka wānangahia ngā kaupapa o roto, ā, ka whakawhiti whakaaro mo te āhua o tōna pānga ki te whanaketanga o te reo. Ko tētahi tino āhua o ngā mahi, ka haere tahi te tikanga Māori me te reo Māori, na reira, ka ako hoki koutou ki ētahi o ngā tikanga ā kui mā, ā koro mā mai i a rātou kōrero ā tuhi. Nā ahakoa ētahi o ngā tuhinga kōrero kei roto i te reo Pākehā, ā, e whakapākehātia ai hoki ētahi o ngā kōrero, ko te reo Māori te reo matua o Tiri Te Wana Wana. Whakamātauria kia: Kauā i te waewae tūtuki, engari mā te ūpoko pakaru rawa! Hei konei wānangahia ai e tātau ētahi tuhituhi, e whakarongo ai koutou ki ētahi tohunga o te reo, e whakapūaki whakaaro ai tēnā, tēnā, e ranongahia ai e koutou te reka o te reo. Te Kawa a Māui 2
E puta ai tēnā, tēnā o koutou ki te whaiao ki te ao mārama me tatū mai koe ki ēnei akomanga mō te neke atu i te 18 o te 23 akomanga (18 out of 23 lectures). Me tae mai hoki ki te noho marae. 3 KO NGĀ TATAURANGA AROMATAWAI Assessments 3.1 Pouaka Tuhituhi Me tuku mai ngā tuhituhinga katoa ki te Pouaka Tuhituhi (Assignment Box) i 50 Kelburn Parade. Kauā e homaitia ki ahau, ki to hoa rānei! 3.2 Ngā whakaritenga mō Tiri Te Wana Wana he pēnei nā: NB: MAOR 311 is internally assessed. Ngā Mahi Ngā Tatauranga Ā Hea Mahi akoranga whāiti 24% Wiki 2 11 Kauhau Whakapae 5% Wiki 3 Aroā Kōrero 12% Wiki 5 Rangahau 2 25% Wiki 7 Tuari Rangahau 2 10% Wiki 9 WhakamātautauWhakamutunga 24% Wiki 11 3.2.1 Mahi Akoranga Whāiti Koinei te wahanga nui katoa o te arotake i a koutou, mā roto mai i tēnei e āhei ai koutou ki te whakapakari ki te whakatangata whenua rānei i ngā mea kua oti kē i a koutou te ako, waihoki ka hīmata atu ki te whakawhānui, ki te whakahōhonu i te reo e ngakia haerehia nei e koutou i tēnei wā. Ngā Whakaritenga: Ngā Akoranga Whāiti Te Wāhi Kaituruki Rāhina 1 2pm Rātū 1 2pm TBC TBC Ngā Mahi Ngā Tatauranga Ā Hea Mahi Whakapākehā/Whakamāori ** Wiki 3 Mahi Whakapākehā/Whakamāori ** Wiki 5 Mahi Whakapākehā/Whakamāori 8% Wiki 7 Mahi Whakapākehā/Whakamāori 8% Wiki 9 Mahi Whakapākehā/Whakamāori 8% Wiki 11 NB: Ka tohaina tētahi pukapuka mahi ki a koutou, kei roto katoa i tēnei ngā pānui me ngā mahi hei tirotiro, hei wānanga mā koutou. Te Kawa a Māui 3
** Ko te tikanga o ēnei whetū, he tohua atu ki a koutou, i te tīmatanga e kore wā koutou taumahi e whakamātauria e te kaiako. Engari ko te whāinga matua kia kitea i te taumata o ō koutou pūkenga whakamāori/whakapākehā i te tuatahi. Kia whai wāhi ai koutou ki te whakapai haere, ki te tapitapi rānei i o koutou mahi i mua i te tuku ōkawa. 3.2.2.Kauhau Whakapae 5% Whakaritea tētahi o ēnei kaupapa: Kei te pēhea te reo Māori ināianei? Kei te ora, kei te haumate tonu rānei? Homai ngā tauira e tautoko ana i tō whakatau. Ko te tangata Māori me whakapapa Māori anake? Kei te tika kei te hē rānei? He rite tonu ahau ki tēnei tangata nā te mea. Ae rānei ko te tāne anake te kaipupuri i te reo o ngā tāne ko te wahine anake te kaipupuri i te reo o ngā wāhine, kao rānei e taea ana ahakoa ko wai kei te kōrero i te reo o te tāne me te wahine. Me aha rā hoki e eke ai te tangata ki te mea e kīa nei he tangata whai mana ia. NB: Kauā e wareware ki te hōmai tauira e tautoko ana i tō whakapae. Ngā Whakamārama Ko te tino take o tēnei whakamātau, he wānanga māku pēhea rawa te pakari o ō koutou reo kōrero, ki te titiro i ngā hapa (mehemea rā he hapa) kia pai ai ta tātou whakatika. Na reira, he māmā ngā kaupapa, kia pēra anō hoki ngā kōrero, ā, kia ngahau. Ko tētahi o ō mahi nui, he āta tātari i te kaupapa ka homai i ētahi tauira hei tautoko hei whakamārama i tō kaupapa kōrero. He waru meneti ki te whakatakoto i te kaupapa (2% te whiu ki te iti iho ki te roa atu rānei). He rua meneti ki te whakautu pātai. (Māku anō e hoatu ētahi atu tohutohu i te wā o te kauhau). He mea nui ki te tae mai ki te tautoko tētahi i tētahi, kauā e tukua kia riro māku koutou e whakahau. Me mahi i tēnei a te 10 me te 14 o Poutūterangi. 3.2.3 Aroā Kōrero 12% Ngā Whakamārama He whakamātautau, he aroā i te tikanga, i te ia o ngā kōrero a Pou Tēmara mō Te Whakataukī, i ahu mai i tētahi o ngā whiti o tana tuhinga whakapae mō te tohu paerua (MA) me ngā kōrero hoki a Tā Apirana Ngata, Ka Pū Te Rūhā, Ka Hao Te Rangatahi He Purapura. Ka whakahaerehia i roto i te akomanga a te 28 o Poutū te rangi. Me āta pānui ngā kōrero i mua o te taenga mai ki te akomanga. Te Kawa a Māui 4
3.2.4 Rangahau 2 25% Ko te kaupapa he whakamārama i te tikanga i ahu mai i ngā kōrero a Kepa Ehau. Whakaritea tētahi o ēnei hei rangahautanga māu: 1 Ngā hau e whā 2 Kei te haehae te tau o te ate 3 Kei te hotu te whatumanawa, kei te pātuki te tarauma 4 Kei te mōteatea ngā mahara mō koutou 5 Ka huri kāweka nei 6 He pūkenga wai, he pūkenga tangata 7 Te heke a Maruiwi i toremi ai ki Te Reinga 8 He parekura, he aitūā 9 Te ringa kaha o Mate 10 Ngā tōtara haemata, ngā tōtara whakahīhī 11 Te wao tapu nui a Tāne Mahuta 12 Ngā haumi, ngā whakatākere o ngā waka 13 Ngā toka tū moana, ākinga ā tai, ākinga ā hau, ākinga ā ngaru tūātea 14 Aku parepare, aku whakaruruhau 15 Te mūrau a te tini, te wenerau a te mano 16 Aku manu tīoriori, aku manu hōnenga, ngā kākā wahanui o te pae, ngā kākā haetara 17 Ngā tamariki o ngā whare tapu, ngā whare wānanga, ngā whare maire, ngā whare whakairo, ngā whare kōrero 18 Haere koutou ki te wā kāinga 19 Kua mōai koa a Taupiri, a Te Rewarewa e tū tai ana rā te kauika taramea i te mātārae i waho o Muruika 20 Tamarahi pāriri, tītoko o te rangi, whakawhiti o te rā, whakaāio whenua 21 Taku tamāhine kahurangi, te oha pouaru a taku rangatira 22 Te pōkai kura me te whānau pani 23 Whare mate, whare pouri, whare taua 24 Te puhi kākākura o runga i a Te Arawa 25 Ki te Hono i wairua, ki te Pūtahi nui a Rehua 26 Ki te tini, ki te mano, ki te ngia o te mātoru i te pō 27 Ariki, rangatira 28 Hono tātai Ngā Whakamārama Tātarihia te tikanga o ēnei kōrero. I ahu mai i hea? He aha ngā tauira whakamārama? Me rangahau ngā kōrero me ngā tikanga i toko ake i te poroporoaki a Kepa Ehau ki a Pīhopa Pererika Pēneti. Āta wherawherahia ngā kōrero; ngā pukapuka; pātaihia ngā tāngata* e tika ana ka whakamātau. (Critique your sources.) Whakaatuhia nā wai ō kōrero; he aha te tau me ngā pukapuka i tīkina atu e koe o kōrero. Ko te mea nui ko te āta tātari (analyse) i ngā kōrero. Ko te nuinga o ngā kōrero kei roto i te reo Pākehā. Ko te roa o tēnei tuhinga kia kauā e iti iho i te 1500 kia kauā hoki e nui ake i te 2000 kupu. Me ū mai a te 2 o Haratua. *NB: Rangahau see section on Human Ethics Te Kawa a Māui 5
3.2.5 Tuari Rangahau 12% Ngā Whakamārama Ka tuarihia e koe ō whakakitenga ki ō hoa i te akomanga a te 9, 12 me te 16 o Haratua. He whakarāpopototanga tēnei o tō rangahau, heoi hei āwhina i a koe me whakamahi e koe te pūataata rorohiko (PowerPoint). He tekau meneti ki te whakatakoto i te kaupapa, he rima meneti ki te whakautu patai (2% te whiu ki te iti iho ki te roa ake rānei). Me tae mai koutou ki ēnei mahi nā te mea ka ahu mai a koutou whakamātautau whākamutunga i ngā whakaaturanga a tēnā, a tēnā. 3.2.6 Whakamātautau Whakamutunga 24% Ngā Whakamārama Ka ahu mai i ngā mahi katoa o Tiri Te Wana Wana. Ka whakahaeretia i roto i te akomanga a te 26 o Haratua. 4 E PUTA AI KI TE WHAI AO KI TE AO MARAMA Course Requirements Me tae mai ki te nuinga o ngā karaihe, kia 18 rā mai i te 23. Me eke ia mahi whakamātautau ki te 50% o te whiwhinga i whakaritea (50% pass in each piece of assessment). Me eke ki te taumata tau tuatoru mō te whakatakoto kaupapa. Me eke ki te taumata tau tuatoru mō te whakamātautau, tātari me te wetewete kōrero. Me eke ki te taumata tau tuatoru mō te whakamātautau kupu. 5 KO NGĀ HUA KA PUTA Outcomes Ka mātau te tauira ki te tuhituhi kōrero i roto i te reo Māori ki te taumata tau tuatoru i te whare wānanga. Ka taea e te tauira te kauhau tētahi kaupapa mō te tekau meneti kia eke ki te tau tuatoru i te whare wānanga tōna taumata. Ka taea e te tauira te whakarāpopoto tētahi kaupapa nānā i rangahau, mō te tekau meneti kia eke ki te tau tuatoru i te whare wānanga tōna taumata. Ka mōhio te tauira ki ngā ture tuhi a Te Kawa a Māui. Ka mōhio te tauira ki ngā ture whakatakoto kōrero ā waha a Te Kawa a Māui. Ka taea e te tauira te rangahau he kōrero ki te taumata tau tuatoru. Ka mātau hoki ki ngā tikanga rangahau a te whare wānanga. 6 KO WHIU Penalties Ki te kore e tutuki i a koe ngā whakaritenga mō ia tatauranga, kāore koe e hipa i tēnei karaihe. Me ū mai te katoa o ngā mahi i te rā kua whakaritea. Ka tangohia 5% mō ia rā ki te tōmuri. Me kōrero ki ahau, māku anake e whakarite he wā e taea ai te whakaoti tika i o mahi. Kauā e haere i te ara a taihoa, ka tae ki aua atu! Te Kawa a Māui 6
7 KO TE MĀRAMATAKA O NGĀ MAHI Course Programme Week Date Lecture Other Information 1 25 Hui tānguru He mihi, he whakamārama i ngā mahi 29 Hui tānguru Whakawhanaunga Tohaina ngā kaupapa o te Rangahau 2 2 3 Poutū te rangi Te Whakataukī nā Pou Temara, He pānui, tātari he aroā i ngā kōrero 7 Poutū te rangi Te Whakataukī he titiro ki ētahi atu ngā pepeha, whakatauakī, whakataukī 3 10 Poutū te rangi Ngā kōrero a Tā Apirana Ngata Ka Pū Te Ruha, Ka Hao Te Rangatahi Kauhau Whakapae 14 Poutū te rangi Ngā kōrero a Tā Apirana Ngata Ka Pū Te Ruha, Ka Hao Te Rangatahi Kauhau Whakapae 4 17 Poutū te rangi Aromatawai i ngā kauhau. Whakatika hapa, ngā kupu hou, ngā rerenga kōrero Poroporoaki a Kepa Ehau He pānui, tātari, aroā i ngā kōrero 21 Poutū te rangi Poroporoaki a Kepa Ehau He pānui, tātari, aroā i ngā kōrero 5 24 Poutū te rangi Ngā Tohu Tākuta o Wikitōria nā Wiremu Parker He pānui, tātari, aroā i ngā kōrero 28 Poutū te rangi Aroā Kōrero 12% 6 31 Poutū te rangi Ngā Tohu Tākuta o Wikitōria nā Wiremu Parker 4 Paenga whāwhā Eruera Manuera, Te Onehou Phillis. He pānui, tātari, aroā i ngā kōrero 7 7 Paenga whāwhā Eruera Manuera, Te Onehou Phillis. He pānui, tātari, aroā i ngā kōrero 11 Paenga whāwhā Te āhua o te whakaniko kōrero WĀ WHAKATĀ: 14 27 o Paenga whāwhā 2008 8 28 Paenga whāwhā He tito kōrero, waiata, he tuhi reta rānei 2 Haratua Me ū mai te Rangahau 2 Tautohetohe kaupapa o te rā Wh. 10 He Purapura Wh. 35 He Purapura 5% Wh. 35 He Purapura Me pānui i te kainga Wh. 4 He Purapura Wh. 4 He Purapura Wh. 6 He Purapura Wh. 6 He Purapura Wh. 51 He Purapura Wh. 51 He Purapura 25% Te Kawa a Māui 7
Week Date Lecture Other Information 9 5 Haratua 6 Haratua He noho marae ki THW $15 te utu 9 Haratua Tuari Rangahau 2 10% 10 12 Haratua Tuari Rangahau 2 10% 16 Haratua Tuari Rangahau 2 10% 11 19 Haratua Aromatawai i ngā rangahau Kōrero mo ētahi tikanga 23 Haratua Kaupapa a te kaiako 12 26 Haratua Whakamātautau whakamutunga He arotake i te katoa o ngā mahi 30 Haratua Poroporoaki 24% 8 KO NGĀ PUKAPUKA Texts 8.1 Pukapuka Matua Te Kawa a Māui, 2003. He Purapura. Student Notes Distribution Centre, Victoria University of Wellington. Māori Studies Department, Victoria University Te Whakatūwheratanga o Te Tumu Herenga Waka, 1986, Māori Studies Department, Victoria University 8.2 Pukapuka Taunaki Biggs, Bruce, 1997. He whiriwhiringa: Selected readings in Māori. Auckland: Auckland University Press. Biggs, B.G. 1981 The Complete English Māori Dictionary. Auckland: Auckland University and Oxford University Press. Binney, Judith, 1984. Myth and explanation in the Ringatū Tradition. Brougham, A, and A Reed, 1999. The Reed Book of Māori Proverbs. Te Kohikohinga Whakataukī a Reed. Auckland: Reed Books. Department of Internal Affairs, 1990. Ngā Tangata Taumata Rau. Dictionary of New Zealand Biography. Wellington: Allen and Unwin. Ihimaera, Witi, (ed.), 1993. Regaining Aotearoa: Māori Writers Speak Out. Te Ao Marama 2. Auckland: Reed Books. Journal of the Polynesian Society, Vol. 93, No 4. Auckland: The Polynesian Society Inc. Karetū, Tīmoti, S., 1993. Haka! Te Tohu o te Whenua Rangatira. Auckland: Reed Books. Te Kawa a Māui 8
King, Michael, (ed.), 1977. Te ao hurihuri: The world moves on. Aspects of Māoritanga. Wellington: Hicks Smith. Kōhere, Reweti, 1951. He konae aronui. Māori proverbs and sayings. Wellington: A.H. and A.W. Reed. Mead, Hirini, 2001. Ngā Pepeha a Ngā Tīpuna. The Saying of the Ancestors. Wellington: Victoria University Press. Ngata, Apirana, 1959 1970. Ngā Moteatea: He maramara rere nō ngā waka maha. The songs: Scattered pieces from many areas. Wellington: New Zealand Polynesian Society. Part 1 to 4. Orbell, Margaret, 1991. Waiata: Māori songs in history: An anthology. Auckland: Reed Books. Phillis, Te Onehou, 2001. Eruera Manuera. Wellington: Huia Publishers. Potatau, Hemi, 1991. He hokinga mahara. Tāmaki makau rau: Longman Paul. Riley, Murdoch, 1990. Māori sayings and proverbs. Paraparaumu: Viking Sevensea. Te Taura Whiri i te Reo Māori, 1995. Te Matatiki. Government Printer. Williams, H.W. 1971. A Dictionary Of The Māori Language. Wellington: Government Print. 9 ACADEMIC INTEGRITY AND PLAGIARISM Academic integrity is about honesty put simply it means no cheating. All members of the University community are responsible for upholding academic integrity, which means staff and students are expected to behave honestly, fairly and with respect for others at all times. Plagiarism is a form of cheating which undermines academic integrity. The University defines plagiarism as follows: The presentation of the work of another person or other persons as if it were one s own, whether intended or not. This includes published or unpublished work, material on the Internet and the work of other students or staff. It is still plagiarism even if you re structure the material or present it in your own style or words. NB: It is however, perfectly acceptable to include the work of others as long as that is acknowledged by appropriate referencing. Plagiarism is prohibited at Victoria and is not worth the risk. Any enrolled student found guilty of plagiarism will be subject to disciplinary procedures under the Statute of Student Conduct and may be penalised severely. Consequences of being found guilty of plagiarism can include: an oral or written warning Te Kawa a Māui 9
cancellation of your mark for an assessment or a fail grade for the course suspension from the course or the University. Find out more about plagiarism, and how to avoid it, on the University s website: http://www.victoria.ac.nz/home/study/plagiarism.aspx 10 GENERAL UNIVERSITY STATUTES AND POLICIES Students should familiarise themselves with the University s policies and statutes, particularly the Assessment Statute, the Personal Courses of Study Statute, the Statute on Student Conduct and any statutes relating to the particular qualifications being studied; see the Victoria University Calendar available in hardcopy or under about Victoria on the Victoria homepage at: http://www.victoria.ac.nz/home/about_victoria/calendar_intro.html Information on the following topics is available electronically under Course Outline General Information at: http://www.victoria.ac.nz/home/about/newspubs/universitypubs.aspx#general Academic Grievances Student and Staff Conduct Meeting the Needs of Students with Impairments Student Support. 11 WITHDRAWAL DETAILS Have you changed your mind about the courses you want to do this trimester? If you do not withdraw from a course in time, you will receive a fail grade. A fail grade stays permanently on your academic record. You can avoid the fail grade by withdrawing properly from courses before it is too late! It is not enough just to stop attending lectures and tutorials, or to tell your lecturer or school administrator. You must complete a change of course form, available from your Faculty, Student and Academic Services Office, and submit it by the following deadlines. First Trimester Courses, February to June 2008 No addition of first trimester courses permitted after Friday, 7 March 2008. Withdraw before Friday, 7 March 2008 and you will get a full refund of fees. Full Year Courses, March to October 2008 No addition of full year courses permitted after Friday, 21 March 2008. Withdraw before Friday, 7 March 2008 and you will get a full refund of fees. Te Kawa a Māui 10