Kajian Indeks Kualiti Air di Lembangan Sungai Paka, Terengganu (Water Quality Index Study in Paka River Basin, Terengganu)

Sains Malaysiana 38(2)(2009): 125 131 Kajian Indeks Kualiti Air di Lembangan Sungai Paka, Terengganu (Water Quality Index Study in Paka River Basin, Terengganu) SUHAIMI SURATMAN, MOHAMAD AWANG, LOH AI LING & NORHAYATI MOHD TAHIR ABSTRAK Suatu kajian mengenai Indeks Kualiti Air (IKA) telah dijalankan di lembangan Sungai Paka, Terengganu. Ianya melibatkan pengukuran oksigen terlarut, ph, permintaan oksigen biokimia, permintaan oksigen kimia, jumlah pepejal terampai dan ammonia di lapan buah stesen pensampelan. Hasil kajian menunjukkan semua stesen pensampelan berada dalam status bersih kecuali dua stesen tercemar yang terletak di Sungai Rengat dan Sungai Rasau. Walau bagaimanapun, secara keseluruhannya purata nilai IKA bagi lembangan Sungai Paka adalah 72.4% dan boleh diklasifikasikan sebagai kelas II dengan status sedikit tercemar. Hasil kajian juga menunjukkan kumbahan daripada kilang kelapa sawit merupakan penyumbang utama kepada kemerosotan nilai IKA di kawasan kajian. Kata kunci: Indeks kualiti air (IKA); pencemaran; lembangan Sungai Paka ABSTRACT A study of the Water Quality Index (WQI) has been conducted at Paka River basin, Terengganu. It involved the measurements of dissolved oxygen, ph, biological oxygen demand, chemical oxygen demand, total suspended solids and ammonia at eight sampling stations. The results showed that all the sampling stations were in the clean status except for the two polluted stations situated at Rengat River and Rasau River. Nonetheless, the overall mean WQI value of Paka River basin was 72.4% and can be classified as class II with the status of slightly polluted. Results also showed that the effluents from oil-palm factories were the major contributor for deterioration of WQI values in the study area. Keywords: Water Quality Index (WQI); pollution; Paka River basin PENDAHULUAN Masalah pencemaran air sungai merupakan isu yang sering diperkatakan dewasa ini. Ini disebabkan berlakunya pembuangan kumbahan dari proses perbandaran dan perindustrian ke sistem akuatik tersebut dan menyebabkan kualiti air merosot. Laporan yang dikeluarkan oleh Jabatan Alam Sekitar Malaysia (JAS, 2000) mendapati punca-punca utama yang menyebabkan kemerosotan kualiti air ialah kumbahan domestik, perindustrian, penternakan khinzir dan industri berasaskan pertanian. Terdapat banyak parameter yang digunakan untuk menilai kualiti air sungai. Ini termasuklah parameter fizikal (ph dan oksigen terlarut), nutrien (ammonia dan fosfat) dan logam (kadmium dan ferum). Namun begitu, Jabatan Alam Sekitar, Malaysia telah menggunakan enam parameter utama untuk menilai kualiti air sungai iaitu oksigen terlarut (DO), ph, permintaan oksigen biokimia (BOD), permintaan oksigen kimia (COD), jumlah pepejal terampai (TSS) dan ammonia. Keenam-enam parameter tersebut telah diberikan pemberat atau nilai yang tertentu yang kemudiannya nilai-nilai tersebut akan dihimpunkan dan diwakili oleh hanya satu nombor sahaja iaitu nilai Indeks Kualiti Air (IKA). Jadual 1 menunjukkan kaedah pengiraan nilai tersebut (JAS 2000). Nilai IKA antara 0-59%, 60-80% dan 81-100% masing-masing dikelaskan sebagai tercemar, sedikit tercemar dan bersih. Laporan ini adalah hasil kajian yang telah dijalankan di lembangan Sungai Paka, Terengganu untuk mengelaskan kualiti air berdasarkan nilai IKA di samping menentukan kepelbagaian penggunaan air di sungai tersebut mengikut Piawai Interim Kualiti Air Kebangsaan (INWQS) seperti dalam Jadual 2. Hasil kajian kemudiannya dibandingkan dengan keputusan yang telah direkodkan untuk beberapa kajian lain yang dilakukan di Malaysia. BAHAN DAN KAEDAH Sebanyak 8 buah stesen pensampelan telah dipilih di lembangan Sungai Paka, Terengganu di mana 3 buah stesen pensampelan (P1, P2 dan P6) terletak di sungai utamanya sementara 5 buah stesen lagi terletak di cabangannya (P3, P4, P5, P7 dan P8) (Rajah 1). Pemilihan stesen-stesen ini adalah berdasarkan aktiviti-aktiviti setempat yang boleh menyumbang kepada kemerosotan kualiti air dan juga kemudahan jalanraya yang ada untuk sampai ke tempat pensampelan. Umumnya, stesen pensampelan boleh dibahagikan kepada 3 kegiatan yang utama iaitu di P1 dan P2 terdapatnya kegiatan penternakan ikan dalam sangkar dan penempatan jenis perkampungan sementara kilang kelapa sawit terdapat di P4 dan P8. Stesen-stesen pensampelan yang lain tidak mempunyai sebarang aktiviti utama yang boleh menyumbang kepada kemerosotan

126 JADUAL 1. Formula untuk pengiraan nilai IKA (JAS 2000) Subindeks DO (% ketepuan) x 8 SIDO = 0 x 92 SIDO = 100 8 < x < 92 SIDO = -0.395 + 0.03x 2 0.0002x 3 Subindeks BOD x 5 SIBOD = 100.4 4.23x x > 5 SIBOD = 108-0.055x 0.1x Subindeks COD x 20 SIBOD = -1.33x + 99.1 x > 20 SIBOD = 103e -0.0157x 0.04x Subindeks ammonia, AN (mg/l N) x 0.3 SIAN = 100.5 105x 0.3 < x < 4 SIAN = 94e -0.573x 5 x-2 x 4 SIAN = 0 Subindeks TSS x 100 SITSS = 97.5e -0.00676x + 0.05x 100 < x < 1000 SITSS = 71e -0.0016x 0.015x x 1000 SITSS = 0 Subindeks ph x < 5.5 SIpH = 17.2 17.2x + 5.02x 2 x x < 7 SIpH = -242 + 95.5x 6.67x 2 7 x < 8.75 SIpH = -181 + 82.4x 6.05x 2 x 8.75 SIpH = 536 77x + 2.76x 2 IKA = 0.22*SIDO + 0.19*SIBOD + 0.16*SICOD + 0.15*SIAN + 0.16*SITSS + 0.12*SIpH JADUAL 2. Pengelasan kualiti air berdasarkan INWQS (JAS 2000) Parameter Kelas Unit I IIA IIB III IV V ph 6.5-8.5 6-9 6-9 5-9 5-9 - DO mg/l 7 5-7 5-7 3-5 <3 <1 BOD mg/l 1 3 3 6 12 >12 COD mg/l 10 25 25 50 100 >100 TSS mg/l 25 50 50 150 300 300 Ammonia mg/l N 0.1 0.3 0.3 0.9 2.7 >2.7 Kelas I Kelas IIA Kelas IIB Kelas III Kelas IV Kelas V Pemeliharaan untuk persekitaran semulajadi Bekalan air I secara pratiknya tidak memerlukan rawatan Perikanan I untuk spesis akuatik yang sangat sensitif Bekalan air II memerlukan rawatan konvensional Perikanan II untuk spesis yang sensitif Sesuai untuk aktiviti rekreasi yang melibatkan sentuhan badan Bekalan air III memerlukan rawatan yang intensif Perikanan III untuk minuman binatang ternakan Pengairan Selain daripada aktiviti di atas kualiti air. Dalam kajian ini, sebanyak 4 kali pensampelan telah dijalankan iaitu antara bulan Julai hingga November 2002. Parameter-parameter ph dan DO diukur secara in situ di kawasan pensampelan menggunakan alatan YSI multiparameter. Penentukuran alatan ini telah dilakukan sebelum pensampelan dijalankan. Sampel air diambil pada permukaan sungai dan disimpan di dalam botol polietilena. Botol berisi sampel tersebut kemudiannya diletakkan di dalam bekas yang mengandungi ais ( 20 o C) dan dibawa ke makmal untuk dianalisa selanjutnya. Parameter-parameter seperti TSS, BOD, COD telah ditentukan berdasarkan kaedah

127 RAJAH 1. Stesen pensampelan di lembangan Sungai Paka, Terengganu piawai (APHA, 1995). Umumnya, nilai BOD ditentukan berdasarkan nilai DO sebelum dan selepas sampel diinkubasikan dalam inkubator pada suhu 20 o C manakala nilai COD adalah berdasarkan kaedah refluks terbuka. TSS pula dikira berdasarkan perbezaan berat kertas membran bersaiz liang 0.45 µm sebelum dan selepas sampel dituras melaluinya. Walau bagaimanapun kertas turas yang mengandungi pepejal terampai perlu dipanaskan terlebih dahulu pada suhu 103-105 o C sehingga berat yang tetap diperolehi. Sampel untuk analisis ammonia telah dituras menggunakan kertas membran bersaiz liang 0.45 µm dan hasil turasan dianalisis mengikut kaedah kolorimetrik (Grasshoff et al. 1983). Semua parameter yang dikaji telah ditentukan secara triplikasi dan peratus koefisen variasi (CV) untuk setiap parater adalah kurang daripada 5%. HASIL DAN PERBINCANGAN Jadual 3 menunjukkan data-data parameter yang diperolehi sepanjang kajian dijalankan. Oksigen terlarut (DO) Julat kepekatan purata kandungan DO untuk semua stesen pensampelan adalah diantara 1.9 hingga 8.4 mg/l. Julat kandungan DO yang diperolehi dalam kawasan kajian pula adalah antara 1.4 hingga 9.8 mg/l. Ujian ANOVA faktor tunggal (P<0.05) menunjukkan terdapatnya perbezaan yang bererti antara stesen-stesen pensampelan. Nilai purata kandungan DO telah dibandingkan dengan pengelasan INWQS dan didapati kebanyakan stesen-stesen pensampelan berada dalam kelas II dan keatas. Hanya stesen-stesen P8 dan P4 masing-masing berada dalam kelas III dan IV. Stesen Pensampelan ( ) = julat nilai JADUAL 3. Nilai-nilai purata untuk setiap parameter yang diukur di kawasan kajian DO ph BOD CODa TSS Ammonia (mg/l N) P1 6.4±1.4 5.9±0.3 1.8±1.1 69.6±55.2 29.4±25.0 0.07±0.03 (5.1-8.4) (5.7-6.3) a(0.3-2.8) (26.8-144.8) (6.4-61.5) (0.03-0.11) P2 6.4±0.9 5.9±0.1 2.1±1.1 16.3±11.2 48.8±50.4 0.15±0.12 (5.4-7.7) (5.8-5.9) (0.9-3.5) (4.9-29.9) (9.5-116.0) (0.07-0.32) P3 8.0±0.7 5.8±0.4 3.4±4.2 76.4±103.6 19.3±9.0 0.03±0.01 (7.4 9.1) (5.4-6.2) (0.5-9.5) (9.7-230.6) (7.5-29.0) (0.01-0.04) P4 1.9±0.5 6.7±0.2 151.8±22.3 523.1±510.9 120.0±115.2 12.55±8.40 (1.4-2.3) (6.5-6.9) (137.8-140.0) (65.3-1074.3) (20.0-246.0) (2.85-17.58) P5 7.7±0.3 6.3±0.2 4.0±3.6 38.3±14.9 53.7±45.2 0.38±0.41 (7.3 8.2) (6.0-6.4) (1.4-9.2) (21.5-52.1) (20.0-116.3) (0.06-0.92) P6 8.4±1.0 5.9±0.2 1.6±1.5 71.3±107.3 21.5±17.3 0.02±0.01 (7.3 9.8) (5.7-6.2) (0.2-3.8) (4.9-231.4) (4.7-37.8) (0.01-0.04) P7 7.8±0.7 5.8±0.3 2.2±1.5 18.6±15.8 67.4±51.2 0.05±0.01 (6.9 8.4) (5.4-6.2) (0.9-4.3) (3.3-39.7) (18.4-122.0) (0.03-0.06) P8 4.0±0.6 6.9±0.4 81.6±34.1 196.7±38.3 63.9±25.1 3.77±3.13 (3.4 4.6) (6.5-7.3) (38.2-110.0) (150.4-236.4) (42.0-99.0) (0.29-7.03)

128 Kandungan DO yang amat rendah di stesen-stesen P8 (3.4-4.6 mg/l) dan P4 (1.4-2.3 mg/l) adalah disebabkan oleh kumbahan yang tidak diolah yang dialirkan dari kilang kelapa sawit berdekatan terus ke sistem sungai. Kumbahan ini yang mengandungi bahan-bahan organik yang tinggi akan menyebabkan kandungan DO persekitaran akuatik menjadi rendah disebabkan penguraian bahan-bahan tersebut memerlukan oksigen (Chapman 1992). Fenomena yang sama turut dilaporkan di Sungai Gombak dan Batang Belungkung di mana kumbahan dari kilang pemprosesan getah telah menyebabkan kandungan DO di sungai tersebut berkurangan sehingga mencatatkan nilai terendah sehingga 17.1% ketepuan (Tan & Ng 1980). Aktiviti penternakan ikan dalam sangkar dan aliran kumbahan dari penduduk setempat (buangan domestik) dipercayai telah menyebabkan kandungan DO adalah rendah di stesenstesen P1 dan P2 jika dibandingkan dengan stesen-stesen P3, P5, P6 dan P7 yang tiada sebarang aktiviti pembuangan sisa di kawasan berhampiran. Aktiviti-aktiviti seperti ini juga turut menyumbang kepada pengurangan kandungan DO di kawasan kajian yang lain seperti yang diperhatikan di Sungai Langat (Mazlin et al. 2001), Sungai Setiu (Suhaimi et al. 2004), Sungai Nerus (Norhayati et al. 2005), Sungai Ibai (Suhaimi et al. 2005), Sungai Labu (Lim et al. 2006) dan Sungai Besut (Suhaimi et al. 2006). ph Sepanjang kajian yang dijalankan, julat purata nilai ph yang diperolehi ialah 5.8-6.9 iaitu berada dalam kelas II mengikut INWQS. Nilai antara 5.4-7.3 merupakan julat nilai ph yang didapati. Walau bagaimanapun, tidak terdapatnya perbezaan yang bererti bagi nilai ph antara stesen-stesen pensampelan berdasarkan ujian ANOVA faktor tunggal (P>0.05). Hasil kajian menunjukkan nilai ph adalah sedikit tinggi dicatatkan di dua buah stesen pensampelan iaitu P8 (6.5-6.9) dan P4 (6.5-6.9). Dijangka nilai ph di dua buah stesen tersebut adalah lebih rendah kerana penguraian bahan-bahan organik yang terdapat dalam sisa kumbahan kilang kelapa sawit akan menyebabkan ph menjadi rendah seperti yang diperhatikan di kawasan kajian yang lain (Tan & Ng 1980; Mazlin et al. 2001; Suhaimi et al. 2004, 2005; Norhayati et al. 2005). Tambahan lagi, sisa kumbahan kelapa sawit turut mempunyai ph yang rendah (~4.1) (Berger 1983). Walau bagaimanapun, besar kemungkinan penggunaan baja yang mempunyai kandungan ammonia yang tinggi di ladang kelapa sawit di dua buah stesen ini memberi sumbangan yang besar dalam meninggikan nilai ph di kawasan kajian. Permintaan oksigen biokimia (BOD) dan permintaan oksigen kimia (COD) Bacaan nilai BOD adalah dalam julat 0.3 hingga 137.8 mg/l sementara untuk COD ialah 3.3 hingga 150.4 mg/l. Julat purata bacaan BOD dan COD masing-masing adalah diantara 1.6-151.8 mg/l dan 16.3-523.1 mg/l dan ujian ANOVA faktor tunggal menunjukkan terdapat perbezaan bererti (P<0.05) antara stesen-stesen pensampelan untuk kedua-dua parameter tersebut. Berdasarkan bacaan purata BOD, stesen P8 dan P4 berada dalam kelas V dan stesenstesen yang lain berada dalam kelas III dan keatas mengikut pengelasan INWQS. Untuk COD pula, stesen P2 dan P7 berada dalam kelas II, stesen P1 dan P5 berada dalam kelas III, stesen P3 dan P6 dalam kelas IV dan dua stesen yang lain iaitu P4 dan P8 adalah dalam kelas V. Hasil kajian juga menunjukkan di samping terdapatnya bahan-bahan organik yang boleh dibiodegradasi oleh mikroorganisma, terdapat juga yang tidak boleh dibiodegrasi. Ini ditunjukkan oleh nilai-nilai COD yang tinggi jika dibandingkan dengan nilai-nilai BOD. Kepekatan BOD dan COD yang sangat tinggi di stesen P4 dan P8 berbanding dengan stesen-stesen yang lain menunjukkan pencemaran daripada sisa kumbahan kilang kelapa sawit yang mempunyai sisa organik yang tinggi (Berger 1983; Chungsiriporn et al. 2006) adalah faktor utama menyebabkan kemerosotan kualiti air di keduadua stesen ini. Kandungan DO yang sangat rendah di dua buah stesen tersebut membuktikan lagi pencemaran yang berasal daripada kilang kelapa sawit. Bagi stesen-stesen yang lain, sumber-sumber yang menyumbang kepada nilai BOD dan COD ialah kumbahan domestik dan penternakan ikan seperti di stesen P1 dan P2. Peranan yang dimainkan oleh sisa kumbahan domestik dan perindustrian dalam meninggikan lagi nilai BOD dan COD turut diperhatikan di kawasan kajian yang lain (Mazlin et al. 2001; Suhaimi et al. 2004, 2005, 2006; Norhayati et al. 2005; Lim et al. 2006). Jumlah pepejal terampai (TSS) Kepekatan purata TSS yang direkodkan untuk semua stesen pensampelan adalah dalam julat 19.3-120.0 mg/l (kelas III dan ke atas mengikut INWQS). Julat TSS yang diperolehi pula ialah 6.4-246.0 mg/l. Terdapat perbezaan yang bererti (P<0.05) untuk nilai TSS antara stesen pensampelan. Stesen P4 mencatatkan nilai TSS yang tertinggi iaitu 20.0-246.0 mg/l yang mungkin berasal daripada sisa kumbahan kilang kelapa sawit yang turut mengandungi pepejal terampai. Fenomena yang sama turut diperhatikan di stesen P8 yang mencatatkan kepekatan TSS antara 42.0-99.0 mg/l. Kajian telah menunjukkan ampaian koloid and jumlah pepejal merupakan komponen utama dalam sisa kumbahan kelapa sawit di mana masing-masing menyumbang kepada 95-96% dan 4-5% dalam komposisi sisa tersebut selain daripada minyak (0.7-0.7%) (Ahmad et al. 2003). Bagi stesen P7, kepekatan TSS yang tinggi (18.4-122.0 mg/l) mungkin berpunca daripada aktiviti pembersihan ladang untuk penanaman semula pokok kelapa sawit. Semasa pensampelan dijalankan, didapati banyak pokok-pokok kelapa sawit yang telah ditebang untuk penanaman semula. Ini akan menyebabkan struktur tanah menjadi longgar dan sebahagian tanah akan masuk ke dalam sungai lantas menambahkan lagi kepekatan kandungan TSS.

129 Ammonia Sepanjang kajian, kepekatan ammonia berubah antara 0.01 hingga 17.58 mg/l N. Julat purata untuk kepekatan sebatian ini pula ialah 0.02 hingga 12.55 mg/l N dan perbezaan antara stesen adalah bererti berdasarkan ujian ANOVA faktor tunggal (P<0.05). Kecuali bagi stesen P4 dan P8 yang berada dalam kelas V, stesen-stesen yang lain adalah dalam kelas III dan ke atas mengikut INWQS. Kepekatan ammonia adalah sangat tinggi di stesen P4 (2.85-17.58 mg/l N) dan P8 (0.29-7.03 mg/l N) yang mungkin berasal dari sisa kumbahan kilang kelapa sawit (Berger 1983; Maheswaran 1984). Di stesen ini, kandungan DO yang amat rendah juga akan menyebabkan proses anaerobik berlaku yang mana kebanyakan sebatian-sebatian bernitrogen adalah dalam keadaan terturun iaitu dalam bentuk ammonia (NH 3 ). Kepekatan purata ammonia yang tinggi di stesen P5 (0.38 ± 0.41 mg/l N) mungkin berasal daripada pengaliran air kumbahan daripada P4. Stesen P2 turut merekodkan kepekatan ammonia yang tinggi (puratanya 0.15 ± 0.12 mg/l N). Ini mungkin disebabkan oleh sisa kumbahan daripada penternakan ikan dalam sangkar. Indeks Kualiti Air (IKA) Jadual 4 merupakan nilai-nilai IKA untuk setiap stesenstesen pensampelan. Julat purata nilai IKA adalah diantara 27.2-87.3%. Manakala julat nilai IKA ialah 18.8-94.5%. Purata keseluruhan nilai IKA di lembangan Sungai Paka sepanjang kajian dijalankan ialah 72.4% iaitu dalam kelas II dengan status sedikit tercemar. Hasil kajian ini menyamai dengan laporan yang dibuat oleh Jabatan Alam Sekitar yang mendapati lembangan Sungai Paka adalah sedikit tercemar (JAS 2000). Stesen P6 dan P7 secara relatifnya mempunyai nilai IKA yang lebih baik jika dibandingkan dengan stesenstesen yang lain dengan nilai purata IKA masing-masing ialah 87.2% dan 87.3%. Ini kerana di dua buah stesen ini tidak terdapat aktiviti-aktiviti gunatanah, perbandaran dan perindustrian yang boleh menyumbangkan sisa-sisa pencemaran. Stesen yang tercemar teruk ialah P4 (purata IKA 27.2%) dan P8 (purata IKA 39.7%) yang berada dalam kelas V. Faktor utama yang menyumbang kepada kemerosotan nilai IKA ialah sisa kumbahan dari kilang kelapa sawit. Sisa ini menyebabkan nilai kandungan DO adalah rendah sementara nilai BOD, COD, TSS dan ammonia adalah sangat tinggi. Walaupun sisa dari kilang ini telah menyebabkan nilai IKA menjadi rendah, tetapi Sungai Paka masih lagi berupaya untuk menampung akumulasi pencemaran tersebut. Ini dapat dilihat daripada nilai IKA di stesen P5 adalah tinggi (purata IKA 83.5%) walaupun menerima sisa kumbahan daripada stesen P4. Nilai IKA yang diperolehi daripada kajian ini dibandingkan dengan beberapa kajian yang telah dilakukan di Malaysia khususnya di Terengganu (Jadual 5). Berdasarkan perbandingan tersebut, nilai IKA untuk Sungai Paka adalah hampir sama dengan Sungai Ibai dengan status sedikit tercemar. Berlainan daripada Sungai Paka, punca utama pencemaran di Sungai Ibai adalah daripada input sisa kumbahan domestik dan daripada sisa Stesen Pensampelan ( ) = julat nilai JADUAL 4. Nilai-nilai purata IKA untuk setiap stesen pensampelan IKA (%) Kelas Status P1 83.6±5.1 II Bersih (77.9-87.6) P2 85.8±3.5 II Bersih (81.1-89.5) P3 85.3±4.6 II Bersih (79.7 90.7) P4 27.2±8.2 V Tercemar (18.8-35.1) P5 83.5±6.9 II Bersih (73.8 89.9) P6 87.2±5.6 II Bersih (80.3 92.9) P7 87.3±6.0 II Bersih (82.0 94.5) P8 39.7±10.2 IV Tercemar (29.4 53.1)

130 bengkel-bengkel yang bersaiz kecil yang bertaburan di kawasan kajian (Suhaimi et al. 2005). Sungai-sungai yang lain di Terengganu iaitu Nerus, Besut dan Setiu adalah berstatus bersih kerana input di kawasan ini cuma daripada kumbahan domestik daripada penempatan penduduk yang bersaiz lebih kecil dan daripada aktiviti pertanian (Suhaimi et al. 2004, 2006; Norhayati et al. 2005). Walau bagaimanapun, kualiti air di Sungai Paka adalah lebih baik dibandingkan dengan Sungai Labu dan Sungai Langat yang terletak di lembah Klang di mana kedua-dua sungai ini masing-masing mencatatkan nilai purata IKA 63.9% dan 59.5% iaitu jauh lebih rendah dibandingkan dengan Sungai Paka. Faktor antropogenik seperti proses perbandaran dengan kadar pertambahan penduduk yang pesat di samping aktiviti-aktiviti perindustrian merupakan penyebab utama kemerosotan nilai IKA di kedua-dua sungai tersebut (Mazlin et al. 2001; Lim et al. 2006). JADUAL 5. Perbandingan nilai-nilai purata IKA untuk beberapa lembangan sungai terpilih Lokasi IKA (%) Purata Kelas Status Sungai Paka, Terengganu 1 72.4 II Sedikit tercemar (18.8-94.5) Sungai Ibai, Terengganu 2 74.4 II Sedikit tercemara (65.0-85.4) Sungai Nerus, Terengganu 3 84.9 I Bersih (75.3 96.1) Sungai Besut, Terengganu 4 90.1 I Bersih (75.1-95.8) Sungai Setiu, Terengganu 5 86.4 I Bersih (77.4-97.9) Sungai Labu, Negeri Sembilan 6 63.9 II Sedikit tercemar (54.6 76.6) Sungai Langat, Selangor 7 59.5 II Sedikit tercemar (41.4 92.3) ( ) = julat nilai purata 1 Kajian sekarang 4 Suhaimi et al. 2006 6 Lim et al. 2006 2 Suhaimi et al. 2005 5 Suhaimi et al. 2004 7 Mazlin et al. 2001 3 Norhayati et al. 2005 KESIMPULAN Hasil daripada kajian yang dilakukan di lembangan Sungai Paka menunjukkan bahawa stesen P4 dan P8 adalah stesen yang tercemar berdasarkan kepada nilai IKA. Punca pencemaran di stesen ini adalah daripada sisa kumbahan kilang kelapa sawit yang besar kemungkinan dialirkan terus ke sungai tanpa rawatan yang berkesan terlebih dahulu. Secara puratanya, lembangan Sungai Paka berada dalam kelas II mewakili kategori sedikit tercemar. Perbandingan dengan beberapa kajian lain di Malaysia menunjukkan walaupun ianya sedikit tercemar secara purata tetapi nilai IKAnya adalah lebih baik jika dibandingkan dengan sistem sungai yang terdapat di lembah Klang. Walau bagaimanapun, terdapat banyak faktor yang menyumbang kepada nilai IKA dalam kajian ini dengan kawasan yang lain seperti perbezaan waktu persampelan, faktor cuaca dan sebagainya. Oleh itu tempoh pemantauan yang lebih panjang adalah dicadangkan untuk menilai status sebenarnya nilai IKA di kawasan kajian. PENGHARGAAN Penyelidik ingin merakamkan penghargaan kepada Universiti Malaysia Terengganu kerana telah membiayai penyelidikan ini melalui geran penyelidikan jangka pendek 54046. Terima kasih kepada pewasit yang telah memberikan pandangan untuk menambahbaikkan lagi makalah ini. RUJUKAN APHA 1995. Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. Edisi ke 19. APHA, AWWA and AWPFC. Washington. Ahmad, A.L., Ismail, S. & Bhatia, S. 2003. Water Recycling from Palm Oil Mill Effluent (POME) Using Membrane Technology. Desalination 157: 87-95. Berger, K.G. 1983. Production of Palm Oil from Fruit. Journal of the American Oil Chemists Society 60: 206-210. Chapman, D. 1992. Water Quality Assessment: A Guide to Use of Biota, Sediments and Water in the Environment Monitoring. London: Chapman & Hall.

131 Chungsiriporn, J., Prasertsan, S. & Bunyakan, C. 2006. Minimization of Water Consumption and Process Optimization of Palm Oil Mills. Clean Technologies and Environmental Policy 8: 151-158. Grasshoff, K., Ehrhardt, M. & Kremling, K. 1983. Methods of Seawater Analysis. Second, Revised & Extended Edition. Weinheim:Verlag Chemie. JAS 2000. Malaysia Environmental Quality Report 2000. Kuala Lumpur: Kementerian Sains, Teknologi dan Alam Sekitar. 107 ms. Lim, S.H., Abdullah, S. & Mohd Rozali, O. 2006. Indeks Kualiti Air Negara (IKAN) Sistem Sungai Labu. Malaysian Journal of Analytical Sciences 10: 7-14. Maheswaran, A. 1984. Legislative Measures in the Control of Palm Oil Mill Effluent Discharge. Proc. Workshop on review of POME Technology. Kuala Lumpur: Palm Oil Research Institute of Malaysia. Mazlin, M., Ismail, B. & Agnes, P. 2001. Kualiti Air di Sekitar Kawasan Perindustrian Balakong, Lembangan Langat. Malaysian Journal of Analytical Sciences 7: 129-138. Norhayati, M.T., Suhaimi, S., Siti Rosnani, J., Suhairul Nizam, Y., Norashiqin, M.Y. & Law, A.T. 2005. Penentuan Indeks Kualiti Air dan Nutrient Terlarut di Sungai Nerus, Terengganu. Malaysian Journal of Analytical Sciences 8: 193-197. Suhaimi, S., Asmadi, A. & Lo, T.T. 2005. Penilaian Indeks Kualiti Air di Lembangan Sungai Ibai, Terengganu. Sains Malaysiana 34: 55-59. Suhaimi, S., Norhayati, M.T. & Mohammed, D. 2004. The Water Quality Index of the Setiu River, Terengganu. ACGC Chemical Research Communications 17: 38-44. Suhaimi, S., Norhayati, M.T., Lee, C.Y. & Siti Rohayu, A.R. 2006. Kesan Monsun Terhadap Kualiti Air di Lembangan Sungai Besut, Terengganu. Malaysian Journal of Analytical Sciences 10: 143-148. Tan, W.T. & Ng, B.S. 1980. A Chemical Survey of the Batang Belungkung River and the Gombak River. Pertanika 3: 40-46. Suhaimi Suratman & Norhayati Mohd Tahir Kumpulan Penye lidikan Alam Sekitar (ERG) Jabatan Sains Kimia Fakulti Sains dan Teknologi Universiti Malaysia Terengganu 21030 Kuala Terengganu, Terengganu Malaysia Mohamad Awang & Loh Ai Ling Kumpulan Penyelidikan Alam Sekitar (ERG) Jabatan Sains Kejuruteraan Fakulti Sains dan Teknologi Universiti Malaysia Terengganu 21030 Kuala Terengganu, Terengganu Malaysia Diserahkan: 23 Mei 2008 Diterima : 21 Julai 2008